शिक्षाशास्त्री (B.Ed)-प्रथम वर्ष

 पाठ्यक्रम 2019-20 के अनुसार-


कोर्स/पेपर

कोर्स कोड

प्रश्न पत्र

प्रश्नपत्र शीर्षक

क्रेडिट

पूर्णांक

शिक्षा के परिप्रेक्ष्य

101

प्रथम प्रश्नपत्र

वर्तमान भारतीय परिप्रेक्ष्य में शिक्षा एवं समाज

4

80+20=100

 

102

द्वितीय प्रश्नपत्र

बाल विकास एवं शिक्षा के मनोवैज्ञानिक आधार

4

80+20=100

 

103

तृतीय प्रश्नपत्र

मूल्यांकन एवं सांख्यिकी

4

80+20=100

 

104

चतुर्थ प्रश्नपत्र

अधिगम और शिक्षण तकनीकी

4

80+20=100

 

105

पंचम प्रश्नपत्र

अनिवार्य संस्कृत

4

80+20=100

 

106

षष्ठ प्रश्नपत्र

(क) हिन्दी    (ख) अंग्रेजी   (ग) इतिहास 

(घ) भूगोल  (ङ) नागरिकशास्त्र  (च) अर्थशास्त्र

(इनमें से कोई एक)      

4

80+20=100

 

 

 

1. स्वाध्याय एवं अभिव्यक्ति (Reading&Reflection)

2. सूचना एवं संचार तकनीकी (I.C.T) का व्यावहारिक प्रयोग ।

3. नाट्य,संगीत,कला एवं शारीरिक शिक्षा।

 

 

 

 

 

पूर्व माध्यमिक एवं माध्यमिक विद्यालयों में अध्यापकों एवं छात्रों से सम्पर्क एवं शिक्षण

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 




प्रथम प्रश्न पत्र

कोर्स कोड 101

वर्तमान भारतीय परिप्रेक्ष्य में शिक्षा एवं समाज

घन्टे:60 क्रेडिट-4 पूर्णांक- 80+20 100


कोर्स लक्ष्य-

1. छात्राधयापक शिक्षा और दर्शन के सम्प्रत्यय और सम्बन्ध को समझ सकेंगे।

2. प्राच्य वैदिक, बौद्ध, जैन, इस्लामिक शिक्षा की अवधारणाओं की आधुनिक परिप्रेक्ष्य में समालोचना कर सकेंगे।

3. समाजीकरण,सामाजिक परिवर्तन, संस्कृति, सामाजिक गतिशीलता के सम्प्रत्ययों और शिक्षा से उनके सम्बन्ध को समझ सकेंगे।

4. समसामयिक भारतीय शिभा के राजनीतिक सामाजिक और वैश्विक पक्षों को समझा सकेंगे ।

5. मूल्य शिक्षा की अवधारणा को समझ सकेंगे।


ईकाई-प्रथम

1. शिक्षा और दर्शन का अर्थ, परिभाषा क्षेत्र एवं दोनों में परस्पर सम्बन्ध। पूर्णांक - 80

2. शिक्षा के उद्देश्य, सिद्धान्त, प्रकार औपचारिक, अनौपचषारिक, निरौपचारिक

3. प्राच्यवैदिक, बौद्ध, जैन एवं इस्लामिक शिक्षा की अवधारणाए एवं आधुनिरक शिक्षा पर उनका प्रभाव ।

4. मूल्यसम्प्रत्यय, प्रकार एव मूल्यांन्मुखी शिक्षा- आधार एवं अभिकरण।

5. स्वामी विवेकानन्द, अरविन्द घोष, रवीन्द्रनाथ ठाकुर और महात्मा गाधी के शैक्षिक विचार।


ईकाई-द्वितीय

1. सामाजीकरणः अर्थ, बालक के सामाजीकरण में शिक्षा की भूमिका।

2. सामाजिक परिवर्तन के साधन के रूप में शिक्षा

3. संस्कृति- तात्पर्य सांस्कृतिक विचार और शिक्षा।

4. सामाजिक गतिशीलता- अर्थ, शिक्षा की भूमिका।


ईकाई- तृतीय

1. संवैधानिक मृल्यों समाजवाद, धर्मनिरपेक्षतावाद एवं प्रजातात्रिक भावना के विकास में शिक्षा की भूमिका ।

2. प्राथमिक शिक्षा का सार्वभौमीकरण NCF 2005

सर्वशिक्षा अभियान, शिक्षा का आधिकार कानून-2009

कौशल आधारित माध्यमिक शिक्षा।

3. आर्थिक उदारीकरण एव वैश्वीकरण का भारतीय शिक्षा पर प्रभाव ।

4 जनसंचार साधनों की शिक्षा में भूमिका,

        रेडियो, टेलीविजन, सिनेमा. प्रेस और इण्टरनेट ।


आंतरिक आकलन

आंतरिक अंकलन हेतु एसाइनमेन्ट, परीक्षण, प्रोजेक्ट प्रस्तुतीकरण, प्रायोगिक कार्य इत्यादि ।


सहायक ग्रन्थ

1. रामशकल पाण्डेय- शिक्षा दर्शन शारदा पब्लिकेशन।

2.रमन बिहारी लाल-शिक्षा के दार्शनिक और सामाजशास्त्रीय आधार, आर०लाल डिपो प्रकाशन

3 एल० के.ओड - शिक्षा की दार्शनिक पृष्ठभूमि, राजस्थान हिन्दी ग्रंथ अकादमी जयपुर

4.कलाम एपी. जे अब्दुल और राजन, वहि सुदर (1999)- इक्कीसवीं सदी का भारत,राजपाल एण्ड सन्स नई दिल्ली।

5.चोपड़ा रविकान्ता - उभरते समाज में शिक्षक और शिक्षा, एन०सी0ई०आर०टीo नई दिल्ली।

6.श्री निवास एस. एन. - आधुनिक भारत में सामाजिक परिवर्तन राजकमल, प्रकाशन, दिल्ली

7.रूहेलासत्यपाल (1983) -भारतीय शिक्षा का समाजशास्त्र, -राजस्थान हिन्दी ग्रन्थ अकादमी,

৪- शर्मा, आर. के- शिक्षा के दर्शानिक एवं समाजशास्त्रीय आधार, राधा प्रकाशन मदिर आगरा।

9- Jayram, N.(1990) Sociolcgy of Education in India. Rawat Pub.Jaipur.

10-S.P.Chaube (1993) Education Philosophy in India) Vikas Publication House,Delhi.

11-Bhatia, K.K.and Purohit, J (1993), Principles and Practices of Education Kalyani

Pub.,Delhi.

12- Lakshmi, N.1989 Innavation in Education Sterling Pub.New Delhi.




द्वितीय प्रशन. पत्र

कोर्स कोड 102

बालविकास एवं शिक्षा के मनोवैज्ञानिक आधार


क्रेडिट- 4 घन्टे- 60 पूर्णांक-80+20=100


कोर्स लक्ष्य


1. शिक्षा मनोविज्ञान का अर्थ, उपादेयता, क्षेत्र और विधियों को समझ सकेंगे।

2. बाल विकास की अवस्थाओं और बालकों और किशोरों की अवस्थागत समस्याओं को समझ सकेंगें, उनका समाधान कर         सकेंगे।

3. बुद्धि के सम्प्रत्यय, प्रकार और परीक्षणों का ज्ञान हो सकेगा।

4   व्यक्तिगत विकास के विभिन्न मतों को समझा सकेंगे ।

5. सृजनात्मकता, अभिप्रेरणा और अन्य मनोवैज्ञानिक सम्प्रत्ययों की शिक्षा में भूमिका को जान सकेंगे।


ईकाई-प्रथम                                                                                        पूर्णाक -80

1. शिक्षा मनोविज्ञान- अर्थ, परिभाषा और अध्ययन की विधियां ।

2.शिक्षा और मनोविज्ञान का सम्बन्ध।

3. अध्यापक के लिए शिक्षा मनोविज्ञान का महत्व।


ईकाई-द्वितीय


1 बालविकास- प्रकृति एवं अवस्थायें ।

    शैशवावस्था, बाल्यावस्था, किशोरावसथा में शारीरिक, सामाजिक एवं सवेगात्मक विकास का स्वरूप

2. बालकों और किशोरों की अवस्थागत समस्याएं और उनके समाधान में शिक्षक की भूमिका ।


ईकाई- तृतीय


1. बुद्धि- अर्थं, परिभाषा एवं प्रकार।

2 बुद्धि के सिद्धान्त- एकतत्व सिद्धान्त, द्वितत्व सिद्धान्त, बहुतत्व सि्द्वान्त, समूहकारक सिद्धान्त, त्रिआयामी सिद्धान्त।

3. बुद्धि परीक्षण के प्रकार, उपयोगिता।

4. सृजनात्मकता अर्थ, परिभाषा, बुद्धि और सृजनात्मकता का सम्बन्ध, शिक्षा द्वारा सृजनात्मकता बढ़ाने के उपाय ।


ईकाई-चतुर्थ


1. व्यक्तित्व अर्थ, परिभाषा एवं प्रकार।

2 व्यक्तित्व के विकास में वशानुक्रम एवं पर्यावरण की भूमिका।

3. विशिष्ट बालक, अर्थ, प्रकार और उनकी शिक्षा

4. अभिप्रेरणा- अर्थ,परिभाषा,आवश्यकता,महत्व एवं सिद्धान्त और विधियाँ ।


आन्तरिक आकलन-


आन्तरिक आकलन हेतु एसाइनमेन्ट, परीक्षण, प्रोजेक्ट, प्रस्तुतीकरण, प्रायोगिक कार्य इत्यादि ।


सहायक ग्रन्थ

सिंह ए. के. शिक्षा मनोविज्ञान, भारती भवन।

पाठक बी डी शिक्षा मनोविज्ञान, विनोद पुस्तक मंदिर।

गुप्ता, एस पी. उच्चतर शिक्षा मनोविज्ञान, शारदा पुस्तक भवन, इलाहाबाद ।

सिह रामपाल मनोविज्ञान के सम्प्रदाय, विनोद पुस्तक मदिर आगरा।

भटनागर एस. शिक्षा मनोविज्ञान, लीगल बुक डिपो, आगरा।

माथुर एस शिक्षा मनोविज्ञान अग्रवाल पब्लिकेशन, न्यू दिल्ली।

सारस्वत मालती. शिक्षा मनोविज्ञान की रूपरेखा, आलोक प्रकाशन, लखनउ।

৪ गुप्ता, एस. बी. उच्चतर शिक्षा मनोविज्ञान, शारदा पुरतक भवन, इलाहाबाद।

9 सिह ए के शिक्षा मनोविज्ञान बनारसी दास पब्लिकेशन, पटना।

10- भटनागर एवं भटनागर, शिक्षा मनोविज्ञान, आर लाल बुक डिपो, मेरठ ।

11-Chauhan, S.S. (2002)] Advanced Educational psychology.

12- Clayton, T.E.(1965) Teaching & learning - A psychological perspective,

preventive Hall.

13-Grama, R.M. (1985) The congnitive psychology of Scholl learing, Boston: Little,

Browman & Co.

14- Chand, Tara, Educational Psychology, Anmol Publication, New Delhi.

15- Chaube, S.P.Educational Psychology & Educational statistics, Lakshmi, Narain

Agrawal, Agra.

16- Mangal, S. K., Educational Psychology Tandon Publication, Ludhiana.

17-Pandey, K.P., Modern concepts of Teaching Behaviour, Vishwavidyalaya

Prakashan, Varanasi.

18-Manfal S.K., Shiksha Manovigyan, Bentice-Hall of India.

19-Sharma, R.A., Teachnology of Teaching, Meerut International.

20 Mangal, S.K.Essentials of Educational Psychology, Prentice Hall of India



तृतीय प्रश्न प्रत्र

कोर्स कोड 103

मूल्यांकन एवं सांख्यिकी

क्रेडिट-4                                     घन्टे:60                                    पूर्णांक-80+20


कोर्स लक्ष्य

1. छात्र शिक्षण मे मुल्यांकन एवं सांख्यिकी के महत्व को समझ सकेंगे ।

2. छात्र मापन एवं मूल्यांकन की विधियों से परिचित हो सकेंगे ।

3. छात्र मापन एवं मूल्यांकन के उपकरणों का उपयोग कर सकेंगे।

4. छात्र सांख्यिकी के शैक्षिक उपयोग को समझ सकेंगे ।


ईकाई-प्रथम

1. मूल्यांकन का अर्थ, परिभाषा, महत्व, प्रकार विशेषतायें।

2. मापन और मूल्यांकन में अन्तर ।

3. सतत् एवं व्यापक मूल्यांकन, सम्प्रत्यय और आवश्यकता।

4. मूल्यांकन के स्वरूप, उद्देश्य, क्षेत्र, एकत्रित सूचना की प्रकृति, गुणात्मक एवं परिणात्मक के सन्दर्भ में।


ईकाई-द्वितीय

1. मूल्यांकन की प्रविधियाँ, ग्रेडिंग स्केलिंग, फारमेटिव- समेटिव परीक्षण, मानक सन्दर्भित परीक्षण (NRT) एवं निष्कर्ष सन्दर्भित परीक्षण (CRT)।

2. मूल्याकन में कम्प्यूटर की भूमिका ।

3. इकाई परीक्षण, सेमेस्टर पद्धति ।


ईकाई तृतीय

1. शैक्षिक सांख्यिकीय का अर्थ, प्रकृति, क्षेत्र।

2. केन्द्रीय प्रवृति क मान, माध्य, मध्यमान, बहुलांक ।

3. विचलन् मापन, माध्य विचलन, चतुर्थांश विचलन, प्रमाणिक विचलन।


ईकाई-चतुर्थ

1. सहसम्बन्ध-अर्थ, प्रकार, अन्तरक्रम विधि।

2. प्रदत्त लेखा चित्रीय प्रदर्शन- आवृत्ति वितरण, दण्ड आरेख, पाई डाईग्राम आवृत्ति बहुभुजा।


आंतरिक आंकलन

3. परीक्षण के प्रकार, लिखित, मौखिक, प्रायोगिक ईकाई परीक्षण, परीक्षण निर्माण के सामान्य सिद्धान्त, एक अच्छे परीक्षण की विशेषतायें।


आन्तरिक आंकलन हेतु एसाइनमेन्ट, परीक्षण,प्रोजेक्ट, प्रस्तुतीकरण, प्रायोगिक कार्य इत्यादि।


सहायक ग्रन्थ

1. गुप्ता एस. पी. मापन एवं मूल्यांकन, शारदा पबलकेशन, इलाहाबाद ।

2. कपिल एच. के शोध सांख्यिकी।

3.शर्मा, आर, ए. "सांख्यिकी आर लाल बुक डिपो, मेरठ ।

4.चौधरी कदम शैक्षणिक मूल्यांकिन।

5. Ebel, R.L., Essentials of Educational Measurement, Prentice Hall, New Jersey.

6. Garrett Hennry E-Statistic in Education & psychology.

7. Netco A.j.Educational Assessment of Students Upper Saddle rever, Prentice Halli.

8.Stanley, j.C.and K.D.Hokins, Educational and Psychological measurement and Evaluvation, New Delhi.

9. Green Jorgensem & Gceberich-Measurement & Evaluation in the secondary schools.


Scan @ 06 NOV 2023 05:29 PM

चतुर्थ प्रश्न पत्र

कोर कोड 104

अधिगम और शिक्षण तकनीकी

60

केडिट-4

पूर्णाक 80+20=100

1. छাत्राध्यापक अधिगम के सम्प्रत्यय रद्धान्त और कारकों को समझा सकेंगे ।

संज्ञानात्मक विकास में वैयाव्तिक भिन्नता के कारकों की भूमिका को समझ सकग।

शिक्षण कै सम्प्रत्यथ, शिक्षण के रतर तथा अन्देशनात्मक वेधियों का ज्ञान प्राप्त कर


3

सकेगे।

4. अभिक्रमित अन्देशन, प्रतिभान और शिक्षक-व्यवहार के मृल्यांकन की प्रविधियों को ज्ञात

कर सकैे।

पूर्णाक-80

ईकाई-प्रथम

1. अधिगम- सम्प्रत्यय अधिगम के प्रकार।

2. अधिगम को प्रभावित करने वाले कारक ।

3. अधिगम के सिद्धान्त- थार्नडाइक, पैवलवल, स्किनर, कोहलर।

4. अधिगम स्थानांतरण-अर्थ, शिक्षा मैं उपयोगिता।

5. वैयन्तिक भिन्नता

अभिप्राय, शिक्षण में उपयोगिता ।

ईकाई-द्वितीय

शिक्षण

अ्थ, परिभाषा, तत्व एव प्रकार ।

2 शिक्षण विधियाँ, शिक्षणारस्त्र, হिक्षण कौशल, शिक्षण तकनीक ।

3 शिक्षक केन्द्रित अनुदेशनात्मक गतिविधियों व्याख्यान, प्रदर्शन, वल, शिक्षण।

अर्थ प्रकार सिद्धान्त

[Linear, Branchi & methetics]

4- छात्र केन्द्रित अनुदेशनालक गतिविधियाँ (अभिक्रमित अनुदेशन)

5- वैयक्तिक अनुदेशन प्रणाली PSI {Personalized System of Instrution), कम्प्यूटर

CAI |Computer Assited Inst@ations]

ईकाई-तृतीय

1. सूक्ष्म शिक्षण अर्थ, परिभाष, इतिहास, अवधारणायें।

2. पाठयोजना सिद्धान्त और पद्धतियां हरवारट, ब्लूम, मारीसन ।

3. शिक्षक व्यवहार का भूल्यांकन पलैण्डस ।

सह


Scan @ 06 NOV 2023 05:29 PM

ईकाई- चतुर्थ

1. शिक्षण के प्रतिभान- अर्थ, अवधारणायें, लभूत तत्व, प्रमुख प्रतिमान ब्रूनर साम्प्रत्यय, सम्प्राप्ति

प्रतिभान।

2- Online Learning Resources - E journal, E Books.

आतरिक आंकलन हेतु एसाइनमेन्ट, परीक्षण, प्रोजेक्ट, प्रस्तुतीकरण, प्रायोगिक कार्य इत्यादि

पूर्णाक-20

आंतरिक आंकलन

सहायक ग्रन्थ

1- भूषण शैलेन्द्र, कुमार अनिल एवं सिंह पूरन पाल, शिक्षण अधिगम के अधारभूत तत्व, विनोद

पुस्तक मन্्दिर, आगरा।

2- माथुर, एस. एस. शैक्षिक तकनीकी, विनोद पुस्तक मन्दिर आगरा।

3

कुलश्रेष्ठ, एस. पी.: शैक्षिक तकनीकी के मूलाधार ।

4- Pandey, K.P.:Modern Concept of Teaching behavior, Vishv Vidhyaya Prakashan,

Varanasi.

5- Mangal, S.K.:Essentials of Educational Techonogy Prentice Hall of India.

6- Hurlock, E.R.:Child development mcgraus-hill book company, znc, New York.

7- Sharma, R.A.: Technology of Teaching Meerut.

8- Sampath, K.L.: Educational Technology, New Delhi.

9- Sharma, R.A.: Technology of Teaching, International Publishing House, Meerut.

10-Mohenty Laxman: ICT Strategies for School.

11-Chavan, Kishore, Information & Communication.



2 टिप्‍पणियां:

Unknown ने कहा…

आचार्य प्रथम द्वितीय सेमेस्टर शंकर वेदांत के बारे में कुछ अपलोड करें

Unknown ने कहा…

आचार्य प्रथम द्वितीय सेमेस्टर शंकर वेदांत के बारे में कुछ अपलोड करें

शास्त्री I & II सेमेस्टर -पाठ्यपुस्तक

आचार्य प्रथम एवं द्वितीय सेमेस्टर -पाठ्यपुस्तक

आचार्य तृतीय एवं चतुर्थ सेमेस्टर -पाठ्यपुस्तक

पूर्वमध्यमा प्रथम (9)- पाठ्यपुस्तक

पूर्वमध्यमा द्वितीय (10) पाठ्यपुस्तक

समर्थक और मित्र- आप भी बने

संस्कृत विद्यालय संवर्धन सहयोग

संस्कृत विद्यालय संवर्धन सहयोग
संस्कृत विद्यालय एवं गरीब विद्यार्थियों के लिए संकल्पित,

हमारे बारे में

मेरा नाम चन्द्रदेव त्रिपाठी 'अतुल' है । सन् 2010 में मैने इलाहाबाद विश्वविद्यालय प्रयागराज से स्नातक तथा 2012 मेंइलाहाबाद विश्वविद्यालय से ही एम. ए.(हिन्दी) किया, 2013 में शिक्षा-शास्त्री (बी.एड.)। तत्पश्चात जे.आर.एफ. की परीक्षा उत्तीर्ण करके एनजीबीयू में शोध कार्य । सम्प्रति सन् 2015 से श्रीमत् परमहंस संस्कृत महाविद्यालय टीकरमाफी में प्रवक्ता( आधुनिक विषय हिन्दी ) के रूप में कार्यरत हूँ ।
संपर्क सूत्र -8009992553
फेसबुक - 'Chandra dev Tripathi 'Atul'
इमेल- atul15290@gmail.com
इन्स्टाग्राम- cdtripathiatul

यह लेखक के आधीन है, सर्वाधिकार सुरक्षित. Blogger द्वारा संचालित.