अभिज्ञानशाकुन्तलम् ABHIGYANSHAKUNTLAM लेबलों वाले संदेश दिखाए जा रहे हैं. सभी संदेश दिखाएं
अभिज्ञानशाकुन्तलम् ABHIGYANSHAKUNTLAM लेबलों वाले संदेश दिखाए जा रहे हैं. सभी संदेश दिखाएं

अभिज्ञान शाकुन्तलम् -द्वितीय अंक

 कामं प्रिया न सुलभा मनस्तु तद्भावदर्शनाश्वासि ।

अकृतार्थेऽपि मनसिजे रतिमुभयप्रार्थना कुरुते ।। १ ।।

अन्वयः - प्रिया कामम्, न सुलभा, तु मनः तद्भावदर्शनाश्वासि, मनसिजे,अकृतार्थेऽपि,सउभयप्रार्थना, रतिं कुरुते । तद्भावदर्शनाश्वासि, मनसिजे,अकृतार्थेऽपि, उभयप्रार्थना, रतिं कुरुते ।

व्याख्या - गुरुजनासमीपवर्तित्वात्, परतन्त्रत्वाच्च शकुन्तलायाः प्राप्ति: सुलभा यद्यपि नास्ति तथापि आवयोरुभयोरनुरागस्तु वर्तते एव । अतएव नूनं सा उपलप्स्यते इति मनसि विस्रुम्भः । प्रिया =शकुन्तला, कामम् = पर्याप्तरूपेण, सुलभा = सुलभ्या, न = नास्ति, तु = किन्तु, मनः = ममान्तःकरणम्, तस्याः = शकुन्तलायाः, दर्शनेन = अवलोकनेन, = सुलभ्या, न = नास्ति, तु = किन्तु, मनः = ममान्तःकरणम्, तस्याः = शकुन्तलायाः, दर्शनेन = अवलोकनेन, आश्वासि = विश्वासोपगतम् वर्तते । सा नूनम् लप्स्यते इति । मनसिजे = कामेअकृतार्थेऽपि = अचरितार्थेऽपि, उभयप्रार्थना = आवयोः शकुन्तलादुष्यन्तयोः परस्परमनुरागः, रतिम् = भविष्यत्कालिकीं संयोगजन्याम् प्रीतिम्, कुरुते = जनयति । परस्परमनुरागः, रतिम् = भविष्यत्कालिकीं संयोगजन्याम् प्रीतिम्

प्रीतिम्, कुरुते = जनयति । अत्र पूर्वार्द्धसामान्यस्य परार्द्धसामान्येन समर्थनात् अर्थान्तरन्यासालङ्कारः ।

किञ्चा प्रस्तुतनायकनायिकात्मकोभयसामान्यात् प्रस्तुतदुष्यन्त शकुन्तलानायकनायिकाप्रत्ययनादप्रस्तुत प्रशंसालङ्कारः इत्युभययोः सङ्करः ।

Share:

शार्ङरव एवं शारद्वत का चरित्र-चित्रण (हिन्दी एवं संस्कृत में)

शार्ङ्गरव तथा शारद्वत का चरित्र-चित्रण

अभिज्ञान शाकुन्तल के ये दोनों पात्र महर्षि कण्व के शिष्य हैं। ये दोनों वयस्क प्रतीत होते हैं इसीलिए महर्षि इन्हें पुकारते हुए इनके नाम के आगे मिश्र शब्द का प्रयोग करते हैं। कण्व महर्षि के ही शब्दों में- 'क्व नु ते शाङ्ग रव शारद्वत मिश्राः ?' किन्तु इन दोनों में भी शाङ्गरव बड़े प्रतीत होते हैं और शारद्वत छोटे।

इसीलिए शाङ्ग रव ही शकुन्तला को पतिगृह पहुँचाने वाले दल का नेतृत्व करता है। इसी के माध्यम से महर्षि कण्ब राजा दुष्यन्त के लिए अपना सन्देश प्रेषित कराते हैं।

                 शार्ङ्गरव तथा शारद्वत इन दोनों कण्व शिष्यों में गुरु की भक्ति कूट कूट कर भरी है। ये दोनों तपस्वी होने के साथ-साथ व्यवहाराभिज्ञ भी हैं, इसीलिए शकुन्तला को पहुँचाने जाते हुए महर्षि कण्व से कहते हैं- 'भगवन् ! ओदकान्तं स्निग्धोऽनुगम्यते इति श्रयते। तदिदं सरस्तोरम् अत्र नः सन्दिश्य प्रतिगन्तुमर्हसि ।'

ये दोनों जब राजदरबार में पहुंचते हैं तो हाथ उठाकर प्रणाम करने वाले राजा को आशीर्वाद देते हुए कहते हैं .... 'स्वस्ति देवाय ।'

                 शाङ्गरव तथा शारद्वत इन दोनों कण्व शिष्यों के विचारों में भिन्नता है। शार्ङ्गरव एकान्त में रहने का अभ्यासी है वह नगर को आग लगे हुए भवन के समान मानता है। वह कहता है

'महाभागः नरपतिर भिन्नस्थिति रसौ,

न कश्चिद् वर्णानामपथमपकृष्टोऽपि भजते ।

तथापीदं शश्वत् परिचितविदिक्तेन मनसा

जनाकीर्ण मन्ये हुतवपरीतं गृहमिव ।। इति ।

किन्तु शारद्वत ऐसा न सोनकर कुछ दूसरे ही प्रकार से सोचता है। उसके मन में नागरिकों के प्रति अपवित्रता की भावना अधिक है। वह कहता है कि-

अभ्यक्तमिवस्तातः शुचिरशुचिमित्र प्रबुद्ध इव सुप्तम् ।

बद्धमिव स्वैरगतिः जनमिह सुखसङ्गिनममि ।। इति ।

शार्ङ्गरव तथा शारद्वत जब राजा के दरबार में पहुँचते हैं उस समय राजा के द्वारा शकुन्तला के साथ अपने विवाह की बात नहीं स्वीकार किए जाने पर शाङ्गरव क्रुद्ध होता है और वार्तालाप के प्रसङ्ग में राजा को चोर कहते हुए कहता है-

'कृतावमर्शामनुमन्यमानः सुतां त्वयानाम मुनिविमान्यः ।

मुष्टं प्रतिग्राह्यता स्वमर्थं पात्रीकृतो दस्युरिवासि येन ॥

राजा के द्वारा शकुन्तला के साथ अपने विवाह की बात नहीं स्वीकार किए जाने पर शाङ्गरव यहाँ तक कहता है

'मूर्च्छन्त्यमी विकारा: प्रायेणैश्वर्यमत्तानाम् ॥'

शकुन्तला से कहता है कि तुम ऐसा कोई उत्तर दो कि राजा तुम पर विश्वास करें-किन्तु शारद्वत का स्वभाव शाङ्ग रव की अपेक्षा अधिक शान्त है। वह

'शाङ्गरव विरम त्वमिदानीम्, शकुन्तले ! वक्तव्यमुक्तमस्माभिः ।

सोऽयमत्रभवानेवमाह दीयतामस्मै प्रत्ययप्रतिवचनम् ।'

और शार्ङ्गरव भी शारद्वत के विचारों का स्वागत करता है। राजा से तिरस्कृत शकुन्तला जब रोने लगती है तो शाङ्गरव कहता है कि इस प्रकार का अमर्यादित चांचल्य दुःखद ही होता है। 'इत्थमप्रतिहत चांचल्यंदहति ' अतएव एकान्तमित्रता तो खूब अच्छी तरह से परीक्षा करने के पश्चात् ही करनी चाहिए। अज्ञात व्यक्ति के साथ किया हुआ प्रेम तो शत्रुत्व के ही रूप में परिणत होता है।

'अतः परीक्ष्य कर्तव्यम् विशेषात् सङ्गतं रहः ।

अज्ञातहृदयेष्वेवं वैरीभवति सौहृदम् ।।

अन्त में विवाद को उपराम देते हुए शाङ्गरव राजा से कहता है कि हम लोगों ने अपने गुरु की आज्ञा का पालन कर लिया अतएव अब तपोवन लौट रहे हैं। यह आपकी पत्नी है, इसे त्यागें अथवा स्वीकार करें यह आप पर निर्भर करता है क्योंकि पति का ही पत्नी पर सब प्रकार का अधिकार होता है।

शकुन्तला को छोड़कर जाते हुए गौतमी शार्ङ्गरव तथा शारद्वत का अनुगमन करती हुई शकुन्तला को देखकर उसकी भत्सना करता हुआ शाङ्ग रव कहता है'आः पुरोमागिनि ! किमिदं स्वातन्त्र्यमवलम्बसे।'

अतः इस तरह शाङ्ग रव तथा शारद्वत दोनो गुरुभक्त तथा तपस्वी हैं। इसके साथ-साथ वे भारतीय धर्म शास्त्र के पूर्ण अभिज्ञ हैं ।

शार्ङ्गवशारद्वतयोश्चरित्र चित्रणम्

 

अभिज्ञानशाकुन्तलस्य शाङ्गरवशारद्वतौ महर्षेः कण्वस्य शिष्यो स्तः । इमा बुभावपि वयस्को प्रतीयेते । एतस्मादेव हेतोः महर्षिः कण्वः अनयोराह्वान काले अनयो: मिश्र शब्देनाह्वानं करोति । तद्यथा-'क्वनु शाङ्गरव शारद्वत मिश्राः।'

इति प्राह महर्षिः कण्वः । किन्तु अनयोरुभयो: शाङ्ग रवः ज्येष्ठः वार्तालापपटुः मुखरः प्रत्युत्पन्न मतिश्चाभाति ।

शकुन्तलायाः पतिगृह प्रेषण काले स्नेहवशा महर्षिः कण्व: तया साकं दूरं याबद् याति तदा शाङ्गरवः समयोचितं कथयन् वक्ति--'भगवन् मोदकान्तं स्निग्धोऽनुगभ्यते इति श्रयते, तदिदं सरस्तीरम् अत्र न: संदिश्य प्रति गन्तुमर्हसि । शाङ्गरव एव पतिगृहं गच्छन्त्याः शकुन्तलायाः नेतुर्दलस्य नेतृत्वं करोति । अस्यैव माध्यमेन

महर्षिः कण्वो राज्ञे दुष्यन्ताय संदेशं प्रेषयति ।

यदाशाङ्गरवशार दृतौ राज्ञो दुष्यन्तस्य सभायामुपस्थिती भवतः तदा ताभ्यां प्रणामकर्ड हस्तौ प्रोद्यम्य तौ कथयतः 'स्वस्ति देवाय ।।

यद्यपि शाङ्ग रवशारद्वतावुभावेव कण्धमहर्षे प्रियशिष्यो स्त: तथापि तर्यो विचारेषु वैषम्यमवि वर्तते शाङ्गरवः एकान्ते निवास करणे अभ्यस्तो विद्यते अतएव सः नगरमग्निप्रदीप्त भवनमिव मन्यते। सः वक्ति-

"महाभाग: कामं नरपतिरभिन्न स्थिति रसी,

न कश्चिद् वर्णानामपथम पकृष्टोऽपि भजते ।

तथापीदं शश्वत् परिचित विविक्तन मनसा,

जनाकीर्ण मन्ये हुतवहपरीतं गृहमिव ।।' इति ।

किन्तु शारद्वतो नागरिकाणां विषये भिन्नप्रकारेणैव शोचति । तस्य मनसि नागरिकाणाम् विषयेऽपवित्रतायाः भावना प्रबला वर्तते । सः वक्त्यपि-

'अभ्यक्तमिवस्नातः शुचिरशुचिमिव प्रबुद्ध इव सुप्तम् ।

बद्धमिव स्वैरणति: जनमिह सुखसङ्गिन ममि ॥ इति ।

राज्ञो दुष्यन्सस्थ सभायां गतौ शाङ्ग रवशारदतौ तदा कुद्धौ भवतः यदा राजा दुष्यन्तः शकुन्तलया साकं कृतं स्वकीयं पूर्वकालिकम् परिणयम् नहि स्वीकरोति । पाङ्गरवस्तं राजानम् धौरशब्देनाभिधत्ते । सः वक्ति राजानम् --

'कृतावमशामनुमन्यमाना,

सुतो त्वया नाम निर्विमान्यः ।

मुष्टं प्रतिग्राहयता स्वमर्थम्,

पात्रीकृतो दस्युरिवासि येन ।।

राजा शकुन्तलया साकम् स्वकीयम् पूर्वपरिणयस्यास्वीकारे शाङ्गरव मपि वक्ति-'मुच्छन्त्यमी विकासः प्रायेणश्वर्यमत्तानाम् ।।' इति ।

किन्तु शारद्वतस्य विचारः शाङ्ग रवापेक्षयाधिक: शान्तो वर्तते । सः शकुन्त लाम् वक्तियदस्माभिस्तु यद् वक्तव्यमासीत् तत्सर्वम् कथितम्, राज्ञाऽपि 'अस्माकं कथनषये इत्थमुच्यते । अतएव त्वया तथा विधम् उस रम् देयम् येन राजा विश्वस्तो भवेत् । तथाहि- 'शाङ्ग रव । विरम त्वमिदानीम् शकुन्तले। वक्तव्यमुक्तमस्माभिः, सोऽयमत्र भवानेवमाह, दीयतामस्मै प्रत्ययप्रतिवचनम् ।' इति ।

शाङ्गरवोऽपि शारद्वतस्य कथनम् समर्थयति । राज्ञा तिरस्कृता शकुन्तला

यदा चेलाञ्चलेन मुखमाच्छाद्य रोदितितदा शाङ्गरवो वक्ति यत् एतादृशमर्यादितं चापल्यम् दुख एव परिगतं. भवति । तथा च-'इत्थमप्रतिहतं चाचल्यं दहति ।'

इति । अतएवैकान्तिकं मिलनंतु सम्यक् परीक्ष्यव कर्तव्यम् भवति । अज्ञातः पुरुषः साकं कृतः स्नेहस्तु शात्रुता रूपेणवपरिणमते । तथा च-

"अतः परीक्ष्य कर्तव्यम् विशेषात् सङ्गतं रहः ।

अज्ञातहृदयेष्वेवं वैरी भवति सौहृदम् ।।' इति ।

अन्ते विवाद समापयन् शाङ्गरवोवक्ति राजानम् यदस्माभिस्तु गुरोराज्ञा पालिता, पुनराश्रमं प्रति गम्यतेऽस्माभिः इयम् भवतः पत्नी वर्तते, इमां भवान् गृह.णातु त्यजतुवेति, भवति निर्भरम्, यतः पत्युरेव पन्या सर्वाधिकारो भवति ।

'तदेषा भवतः पत्नी त्यजवनां गृहाण वा।

उपयन्तुहिदारेषु प्रभुता सर्वतोमुखी ।।' इति ।

शकुन्तला राजगृहे एव विहाय गछताम् गौतमी शाङ्ग रव-शारद्वतानाम् अनुगमनं कुर्वन्तीम् शकुन्तलामवलोक्य तां भर्स्यन् शाङ्गरवो वक्ति–'माः पुरोभागिनि ! किमिदं स्वातन्त्र्य मवलम्ब्यसे।' इति । तन्मतानुसारेण स्त्रीस्वातन्त्र्यं नार्हति इत्थम् शाङ्ग रवशारद्वतावुभावेव गुरुभक्ती कण्वमहर्षेः शिष्यो, तपस्विनी च स्तः।

साकमेव तो भारतीयधर्मशास्त्रस्याभिज्ञावपिविद्यते । वननिवासाभ्यस्तत्वात् नागरि. कावास: ताभ्यां न रोचते, अतएव तो नगरे गत्वा तत्रत्यानां जनानां आचरणं स्वमनो विपरोतमनुभवतः । तयोमतानुसारेण स्वकर्तव्यस्यपालनं सर्वैरैवकर्तव्यम् सर्वेषामेव मानवानां शास्त्रवश्यत्वात् सर्वेभ्यो मानवेभ्यश्शास्त्रम् नियमम् करोति । तेषां नियमानां पालनम् एव कर्तव्यकोटावाटीकते। राज्ञः प्रत्यायाश्च अधिकाराः सीमिता एव भवन्ति, निस्सीमाधिकारानुभव: केनापि नहि करणीयः इति-शाङ्गरवशारद्वतयोरभिप्राय: अभिज्ञान शाकुन्तलस्याध्ययनेन प्रतीयते ।


Share:

अनुसूया एवं प्रियंवदा का चरित्र-चित्रण (हिन्दी एवं संस्कृत में)

अनसूया तथा प्रियम्वदा का चरित्रचित्रण

 

अनसूया तथा प्रियम्वदा शकुन्तला की प्रियसखियाँ हैं। उन तीन के रूप तथा अवस्था में विशेष अन्तर नहीं है, इसीलिए राजा जब उन्हें देखता है तो कहता है-समानवयोरूपरमणीयं सौहार्दमत्र भवतीनाम् ।' इन दोनों में अनसूया की अवस्था अधिक प्रतीत होती है, इसी लिए शकुन्तला के अपने पतिगृह जाने पर महर्षि कण्व पहले अनसूया को और बाद में प्रियम्बदा को सम्बोधित करके कहते हैं-'अलं, कदितेन ।'

                 प्रथमाङ्क में राजा जब तपोवन में प्रवेश करते हैं तो पहले अनसूया ही राजा के साथ बातचीत करना प्रारम्भ करती है तथा राजा को राजर्षि विश्वामित्र तथा मेनका की पुत्री रूप से शकुन्तला को बतलाती है। इससे लगता है अनसूया प्रियम्वदा तथा शकुन्तला दोनों से बड़ी है।

                 यद्यपि शकुन्तला -अनसूपा तथा प्रियम्वदा ये तीनों देखने में सुन्दर है किन्तु शकुन्तला सबों से सुन्दर है। किन्तु जिस तरह प्रियम्वदा तथा अनसूया भी कुमारी हैं। अनसूया तथा प्रियम्वदा दोनों शकुन्तला से निस्वार्थ तथा वास्तविक प्रेम करती हैं। ये दोनों सखियाँ शकुन्तला के साथ मिलकर आश्रम के वृक्षों को सेचन करने का काम करती हैं। वे दोनों कण्व पालिता पुत्री शकुन्तला का सब प्रकार से उपकार करना चाहती हैं। यही कारण है कि कामात शकुन्तला के वेदन! व्याकुल होने पर दोनों मिलकर उसे राजा से मिला देती हैं; तथा दुष्यन्त एवं शकुन्तला के मिल जाने पर यहाँ से दूर हट जाती हैं कि वे दोनों अपने इच्छाओं को निःसङ्कोचपूरा कर सकें । गौतमी को आते देखकर दूर से ही वे व्याजान्तर से सूचित कर देती हैं जिससे कि दुष्यन्त तथा शकुन्तला दोनों एक दूसरे से दूर हो जायें ।

                 जब दुष्यन्त के विरह में व्याकुल शकुन्तला द्वार पर आए अतिथि महर्षि दुर्वासा का आना नहीं जान पाती है तो, महर्षि दुर्वासा उसे शाप देकर लौट जाते हैं। उस समय ये दोनों सखियाँ महर्षि दुर्वासा को मनाने का प्रयास करती हैं और प्रियम्वदा की प्रार्थना से प्रसन्न होकर महर्षि यह वरदान देते हैं कि आभरण को देख लेने पर शापका प्रभाव समाप्त हो जायेगा।

                 शकुन्तला के पतिगृह चले जाने पर दोनों अनुभव करती हैं कि शकुन्तला के अभाव में तपोवन सूना हो गया है । ये दोनों सखियाँ बातचीत करने में चतुर तथा बुद्धिमान है। दोनों के व्यवहार तथा व्याहार भद्र तथा आकर्षक हैं ।

उपर्युक्त प्रकार को अनसूया तथा प्रियम्बदा दोनों में साम्य होने पर भी दोनों में अन्तर यह है कि अनसूया गम्भीर स्वभाव वाली है। अत एव वह उपहासादि में सहभागिता का निर्वाह नहीं करती है। किन्तु प्रियम्बदा मुखर प्रकृति की है। वह बातों ही बातों में शकुन्तला का मनोज्ञ उपहास भी करती है। किन्तु उसके उपहास के कारण शकुन्तला मन ही मन प्रसन्न ही होती है। वह प्रियाम्वदा से कहती है-'अतएव प्रियम्वदेति भण्यसे ।' अनसूया के माध्यम से राजा अब बह जान लेते है कि पन्तका मेनका में उत्पन्न राजर्षि विश्वामित्र की पुत्री है तो राजा कुछ सोचने लगते हैं। इस समय की बात को आगे बढाती हुई प्रियम्वा माहती है-'पुनरपि वक्तु काप इव आर्यो लक्ष्यते ।'

                 प्रियम्बदा की बातों से कुछ रुष्ट होने का स्वांग बनाकर शकुन्तला वहाँ से अन्यत्र जाने की बात करती है तो प्रियन्वदा कहती है-'हला चण्डि । नार्हसि गन्तुम् ' मे वृक्षसेचनक धारयसि, ताभ्यां तावदात्मानं मोचय ततो गमिष्यसि ।'

                 यद्ययि यह प्रियम्वदा का शकुन्तलाको वहाँ रोक रखने का बहाना मात्र है। सब कुछ होने के पश्चात् अनुसूया और प्रियम्बदा दोनों तापस कन्याएँ तथा शकुन्तका की प्रिय सखियाँ हैं। वे दोनों शकुन्तला के सुख में सुखी तथा टुख में दुखी होती हैं । उन दोनों का शकुन्त का से प्रगाढ स्नेह है।

 

अनुसूया प्रियम्वदयोश्चरित्र चित्रणम्

अनसूया प्रियम्बदे शकुन्तलायाः प्रियवयस्ये स्तः । असूयायाः अभावादेव अनसूयेत्यभिधीयते प्रथमा द्वितीबायास्तु प्रियभाषणमेव स्वभावः । शकुन्तलानसूयाप्रियम्वदानाम् रूपावड्थे समाने इव प्रतीयते सहसा विलोकनाद । अतएवैकान्ते वृक्षसे चनं कुर्वन्ती इमा: बिलोक्य राजा वक्ति–'समानक्योरूपरमणीयं सोहार्दमत्र

भवतीनाम् ।

                 यद्यपि प्रियम्बदाऽवसूयमो सभावावस्थे प्रतीयते किन्तु नूलमनसूया प्रियम्बदापेक्षयानिकावस्थावती। एतस्मादेव राजनि समागते अनसूयैव सर्वप्रथम राज्ञा सह बार्त यति राजानं बार्तालापप्रसङ्गन बोधधि पत् पन्तलेयम् वस्तुत: मेनकायां संजाता राजः विश्वामित्रश्य पुषी वर्तते, कण्वस्तु मैरकाया परित्यक्तायाः तस्या शरीरसंवद्धनादिभिः पिता। तृतीयाङ्कऽपि यदा राजा शकुन्तलायाः समक्षमायाति

खदा अबसूर्यन अकुन्तलाया: भाविकल्याणकामनया राज्ञा सह-वार्तयन्ती वक्ति-इत: शिळातले कदेवयनुगृहातु महाभागः ।' बहवल्लभाः खलु राजानः श्रूयन्ते । जद् यथा इयं नः प्रियसखी बन्धुजन शोचनीया न भवति, तथा करिष्यति ।' इत्यादिकम् ।

यद्यपि प्रियम्बदानसूये उभे अपि मनोज्ञेस्तः किन्तु शकुन्तला तासु तिसृषु मनोज्ञाऽसीदिति विश्वप्रचम् : शकुन्तलाप्रियम्वदानसूया: तिनः एव कुमार्य सन्ति। प्रियम्वदानसूये उभे अपि शकुन्तल्या निस्वार्थ स्नेहं कुर्वन्ति । तयोः स्नेहे क्वापि कृत्रिमता नास्ति । इमे द्वे अपि सख्यौ शकुन्तलया साकं वृक्षाणां सेचनं कुर्वन्ति । शकुन्तला कण्वेन कुलपतिना पालिता पुत्र्यासीत् । अतएव इमे उभे तस्याः सर्वप्रकारेण उपकारम् कर्तुमिच्छतः । एतस्मादेव हेतोः राज्ञो दुष्यन्तस्य विलोकन येन शकुन्तला दुष्यन्तयोः संयोगो जायेत । तयोः मिलिते सति प्रियम्वदानसूये कालादेव कामार्ताम् कामवेदनाव्यग्राम् शकुन्तलाम् ज्ञात्वा ते तथाविधमुपायं कुरुतः तस्माल्लतामण्डपात् मृगपोतकसंरक्षणव्याजेन निस्सरत: येन तो ससुखं स्वेच्छ पूरयितुम् क्षमो स्याताम् ।

अनेनैव प्रकारेण यदा दुष्यन्तः शकुन्तलाम् विहाय स्वराजधानीं गच्छति तदा शकुन्तला तम् स्मरन्ती शून्यहृदया जायते। फलत: आतिथ्यग्रहणाय द्वारि समागतमपि महर्षि दुर्वाससं नहि जानाति । तस्यारतामनवधानताम् स्वकीयमनादरं मत्वा तां शप्त्वा च गच्छति दुर्वासास, अपि तं संप्रार्थं प्रसन्नं कुरुतः, येन महर्षिः 'आभरणदर्शनेन पुनः शापो निवृत्तो भविष्यतीति वरदानेनानुगृह्णाति ।

शकुन्तलायां स्वपतिगृहं गतायाम् पित्रा कण्वेन साकं स्वाश्रममागच्छन्त्यौ सख्यो कथयतः- 'शकुन्त लादिरहितम् शून्यमिव तशेवनं विशामः इति ।

अनेन प्रकारेण तयोरुभयोरनेकाकारके साम्ये विद्यमाने अपि तयोः किमपि वैषम्यपि वर्तते । अवस्थायाम् अनसूया ज्येष्ठा प्रियम्वदा तु तस्या अपेक्षयाल्पवयस्कास्ति । स्वभावेनानसूय! गम्भीरस्वभावा वर्तते, अतएव तस्याः दचांसि सात्विकानि, परिहासादिरहितानि च भवन्ति ।

यथा वृक्षाणां सेचन विषये सा शकुन्तलाम् वक्ति-हला शकुन्तले ! इयं स्वयम्वर वधूः सहकारस्य त्वया कृतनामधेया वनतोषिणीति नवमालिका; एनां विस्मृतासि ?' इति । किन्तु प्रियम्वदा मधुरभाषिणी परिहासप्रिया च वर्तते । तस्या:--'त्वया समीपस्थितषा लतासनाथ इव अयं चूत वृक्षः प्रतिभाति ।' इति वचो निशम्य प्रसन्ना शकुन्तला वक्ति-'अतएव त्वं प्रियम्वदेति भण्यसे । इति । अनेनैव प्रकारेण प्रियम्बदा परिहास प्रिया च सा शकुन्तला परिहसन्ती अनसूया वक्ति-- 'यथा बनतोषिणी अनुरूपेण पादपेन सङ्गता, तथा अहम पि अनुरूपं वरं लभेय इति।' एकदा तु राज्ञा सह तस्या विषये बहुवादिन्या: प्रियावदाया परिहासेनोद्विग्ना इव शकुन्तला अनसूयां वक्ति--'इमाम सम्बद्धप्र लापिनी प्रियम्वदाम् आर्याय गौतम्य निवेदयामि ।

यदा प्रियम्वदायाः वार्ताभिः रुष्टा व शकुन्तला अन्यत्र यियासति तदा प्रियम्वदा वक्ति–'हला ! चण्डि ? नार्हसि गन्तुम् ।' इति द्वे मे वृक्षसेचनके धारयसि, ताभ्यां तावदात्मानं मोचय, ततो गमिष्यसि ।' इति च ।

संक्षेपतः प्रियम्बदाऽनसूये तापसकन्यकेस्तः, किञ्च ते शकुन्तलायाः प्रियवयस्ये स्तः। ते उभे शकुन्तलायाः सुखेन सुखमनुभवतः, दुःखेन च दुःखमनुभवतः । तयोरुभयोः शकुन्तलायाम् प्रगाढः स्नेहो वर्तते ।


Share:

विदूषक का चरित्र-चित्रण (हिन्दी एवं संस्कृत में)


विदूषक का चरित्र-चित्रण

अभिज्ञान शाकुन्तल के विदूषक का नाम माधव्य है। यह राजा का मित्र भी . राजा इससे हर प्रकार की बातें करता है। शकुन्तला का प्रसङ्ग उठने पर राजा विदूषक से कहते हैं-'ससे माधव्य ! अनाप्तचक्षुःफलोऽसि ।'

यह ब्राह्मग जाति का तथा उम्र में राजा से छोटा है, इसीलिए वह अपने को राजा का अनुज तथा युवराज भी कहता है। इसके हाथ में विद्यमान डंडा भी टेढ़ा-मेढ़ा है। इसकी सारी बातें हास्य-प्रमोद भरी होती है, अतएव राजा उसको अपने मनोविनोद के लिए सर्वदा अपने साथ रखते, किन्तु भीरु स्वभाव का यह विदूषक आखेट आदि के समय राजा के साथ नहीं रहना चाहता है। उसको सर्वाधिक प्रियकर्म मिष्ठान्न भोजन है। अतएव वह अन्य बातों के प्रसङ्ग में भी बार-बार भोजन का प्रसङ्ग ला देता है ।

                 यह राजा से इतना घुला-मिला हुआ है कि इसको न तो अपनी बातें राजा से कहने में कोई संकोच होता है और न तो राजा को अपने मन की बातों को इससे कहने में कोई संकोच है। शकुन्तला के प्रति होने वाले स्नेह को राजा दुष्यन्त केवल विदूषक को ही बतलाते हैं, इसके अतिरिक्त वे अपने किसी भी दूसरे बान्धव को शकुन्तला का प्रसङ्ग नहीं बतलाते हैं ।

                 भीरु स्वभाव का विदूषक मृगया आदि कर्मों को बहुत नापसन्द करता है । वह राजा का ध्यान अपनी ओर आकृष्ट करने के लिए विभिन्न प्रकार का स्वाङ्ग भी रचता है। जैसे द्वितीय अङ्क में शकुन्तलासक्त हृदय वाले राजा को आते देखकर वह कहता है-'भवतु, अङ्गभङ्गविकलो भूत्वा स्थास्यामि एवमपि नाम विश्रामं लभेय । और वह दण्डकाष्ठ का सहारा लेकर खड़ा हो जाता है ।

                  मृगया की निन्दा करते हुए वह कहता है तुम राज्य के सारे कार्यों को त्याग कर इस समय तो वनेचर वृत्ति वाले हो गए हो। मैं ब्राह्मण स्वभाव वाला हूँ, प्रतिदिन पशुओं के पीछे दौड़ते-दौड़ते मेरे अङ्गों के जोड़ शिथिल हो गए हैं, अतएव चल नहीं पा रहा हूँ । एक दिन तो विश्राम कर लीजिए। और राजा उसकी बातों को मानकर कहते हैं – 'अनतिक्रमणीयम् सुहृद्वाक्यमिति स्थितोऽस्मि ।'

                 राजा का अत्यन्त सन्निकटवर्ती होने के कारण विदूषक सेनापति को भी डॉट लेता है। मृगयोत्साहक सेनापति को वह कहता है-'अपेहि रे उत्साहहेतुक ! अत्र भवान् प्रकृतिमापन्नः त्वं तावद् दास्याः पुत्रः अटवीत: अटवीमाहिण्डमानः यावत् शृगालमृगलोलपस्य कस्यापि जीर्णऋक्षस्य मुखे निपतितो भवः ।।

                 विदूषक राजा के द्वारा शकुन्तला के विषय में चलायी गयी चर्चा को आगे नहीं बढ़ने देना चाहता है। वह कहता है-'भोः यदि सा तपस्विकन्या अनभ्यर्थनीया, तत् किं तया दृष्टया ?'

                 राजा के द्वारा शकुन्तला के अनिन्ध सौन्दर्य का वर्णन किए जाने पर भी वह राजा का मजाक उड़ाते हुए कहता है-'भोः यथा पिण्डीखर्जुरैः उद्वेजितस्य तिन्तिड्यां श्रद्धा भवति, तथा अन्तःपुरस्त्रीरत्नपरिभोगिनो भवत इयं प्रार्थना, किन्तु जब वह जान लेता है कि राजा भी शकुन्तला का हृदय से चाहते हैं तो वह भी उनके विचारों से सहमत हो जाता है ।

         अभिज्ञान शाकुन्तल में विदूषक के दो बार दर्शन होते हैं। पहली बार तो वह द्वितीय अङ्क में सहृदयों के समक्ष आता है और दूसरी बार वह षष्ठाङ्क में राजा के मनोरञ्जनार्थ उपस्थित होता है। षष्ठाङ्क में विदूषक राजा के चित्रकर्म में सहायक होकर उनका मनोरञ्जन करता है। मातलि राजा को उत्तेजित करने के उद्देश्य से जब माधव्य को अदृश्य होकर पीड़ित करते हैं तो विदूषक के चिल्लाने की आवाज सुनकर राजा स्वयं धनुष-वाण लेकर दौड़ पड़ते हैं और माधण्य को बचाने के लिए अदृश्य सत्व का विनाश करने वाले अस्त्र को धनुष पर चढ़ाते हैं । इस घटना से प्रतीत होता है कि विदूपक राजा का अत्यन्त प्रिय ब्राह्मणबटु, नर्मसखा तथा नाटक का हास्यपात्र है ।

 

विदूकस्य चरित्र चित्रणम्

 

अभिज्ञानशाकुन्तलस्य विदूषकस्य नाम माव्यो वर्तते । एष माधव्यो राज्ञो दुष्यन्तस्यान्तरङ्गम् मित्रमास्ते । राजा अनेन सह सर्वप्रकारकान् मनोगतानभिप्रायान् वार्तयति । सः शकुन्तलायाः विषये विदूषकेण सह वार्तयन् वक्ति-- 'सखे माधव्य ! अनाप्तचक्षुफलोऽसि ।'

                 माधव्यो जात्या ब्राह्मणोऽस्ति । अयम् राज्ञः अपेक्षयाल्पवयस्कोऽस्ति अतएव सः स्वं राज्ञः अनुजम् युवराजम् च कथयति । अस्य हस्ते विद्यमानम् दण्डमपि वक्रमास्ते। अस्य सर्वाः वार्ताः हास्यप्रमोदपरिपूर्णाः सन्ति । अतएव राजा सर्वदा स्वमनोरञ्जनार्थम् माधव्यम् स्वेनैव साकम् सञ्चारयति । मृगयीय वने निवासकालेऽपि विदूषकः राज्ञा सह वर्तते इति अभिज्ञानशाकुन्तलरय द्वितीयाङ्कस्याध्ययनेन

ज्ञायते । किन्तु विदूषकः राज्ञः मृगयाव्यापारेण: प्रसन्नो नास्ति । सः स्वभावेनैव भीमः, आमोद-प्रमोदप्रियः, भोजनभट्टः, मिष्ठान्न भोजन पारायणश्च वर्तते। अतएव सः सर्वदा वार्तालापानां प्रसङ्ग भोजनविषयिणीम् वाती करोति ।

                 राज अत्यन्त सन्निकटवर्तित्वात्, विदूषकः राज्ञः समक्षम् सर्वान् विषयानुपस्थासमक्ष प्रकाशने संकोचम् नहि करोति । अतएवानयोः प्रगाढामैत्री दर्तते। पयति निःसङ्कोचम् । अनेनैव प्रकारेण राजापि सर्वेषां मनोगतानाम् भावानामस्य एतस्मादेव हेतोः राजा दुष्यन्तः विदूषक विहायान्यान् बान्धवान् शकुन्तलाविषयिणी वार्ता नहि कथयति, किन्तु विदूषकस्य समक्षम् तुः सः सविस्तारं शकुन्तलानिवेदयति ।

प्रसङ्गम् भीरुस्वभावत्वाद् विदूषकः राज्ञो मृगयादिकं कर्म नहि समादरति । राज्ञो ध्यानमाकर्षयितुम् सः स्वाङ्गरचनामपि करोति । यथा द्वितीयाङ्क शकुन्तलासक्त हृदयमागच्छन्तं राजानं विलोक्य, विदूषको वक्ति-भवतु, अङ्गभङ्गविकलो भूत्वा,स्थास्यामि, एवमपि नाम विश्राम लभेय।' इति उक्त्वा सः दण्डकाष्ठमवलम्ब्य

तिष्ठत्यपि।

         मृगयाव्यापारस्य निन्दा कुर्वता विदूषकेणाभिधीयते---‘युक्त नाम एवम्, यत् त्वया राजकार्याणि उज्झित्वा तादृशम् आत्खलितपदं प्रदेशञ्च वनचरवृत्तिना भवित व्यमिति । किमत्रमन्न्यताम्, अहं पुनर्ब्राह्मणः प्रत्यहं श्वापदानुसरणः संक्षोभितसन्धिबन्धनानामङ्गानामनीशोऽस्मि । तत् प्रसोद मे, एकाहमपि तावद्विश्रम्यताम् । विदूषकस्य वचो निशम्य राजा वक्ति --- 'अनतिक्रमणीयम् सुदृद्वाक्य मिति स्थितोऽस्मि ।'

         राज्ञः अत्यन्त सन्निकटवर्तित्वाद्विदूषक: समयानुसारेण सेनापतिमपि स्वमनोविपरीतमाचरन्तं भर्सयित । म: मृगयोत्साहक सेनापतिम्प्रति यथाह-'अपेहि रे उत्साहहे तुक ! अत्र भवान् कृतिमापनः, (वं तावद् दास्याः पुत्रः, अटवीत अटवीमाहिण्डमानः यावत् शृगालमृगलोलुपस्य कस्यापि जीर्ण ऋक्षस्य मुखे निपतितो भव ।' इति।

                 शकुन्तलाया विषये राज्ञा उत्थापितमपि प्रसङ्गम् विदूषकः शमयितुमिच्छति । स वक्तिराजानम्-भोः ! यदि सा तपस्विकन्या, अनभ्यर्थनीया किं तया दृष्टया ।' इति ।

                 राजा शकुन्तलाया अनिन्द्ये सौन्दर्ये वणितेऽपि सः तमुपहसन् वक्ति--- भोः ! यथा विण्डीखर्जूरैः उद्वे जितस्य तिन्तिड्यां श्रद्धा भवति, तथा अन्तः पुरस्त्रीरत्नपरिभोगिनो भवत इयं प्रार्थना ।' इति । किन्तु यदा स: जानाति य द्राजा दुष्यन्तो हृदयेन शकुन्तलां कामयते, तदा सः तस्य विचाराणां समर्थनं करोति ।

                 सम्पूर्णे शकुन्तले विदूषकस्य बारद्वयम् सहृदया: साक्षात्कारं कुर्वन्ति । प्रथम तु सः द्वितीयाङ्क आयाति, षष्ठाङ्क स: द्वितीयं बारं आयाति जनानांसमक्षम् । तत्र सः राज्ञः चित्रकर्मणि साहाय्यं करोति । यदा मातलि. राजानमुत्तेजयितुम् अदृश्यो भूत्वा माधव्यं पीडयति तदा तस्यार्तनादं श्रुत्वा तं रक्षितुम् राजा धनुषितदस्त्रमारोपयति येनादृश्यस्यापि सत्वस्य विनाशो भवति । एतेन राज्ञो विदूषकेण साकम प्रगाढामैत्री प्रतीयते ।

संक्षेपतो विदूषको राज्ञः . प्रियः ब्राह्मणवटुः, नर्म सखा, नाटकस्यास्य हास्यपात्रञ्च विद्यते।


Share:

कण्व का चरित्र-चित्रण (हिन्दी एवं संस्कृत में)


हिन्दी और संस्कृत दोनों  में


कण्व का चरित्र-चित्रण

1.कुलपति कण्व- महर्षि कण्व अभिज्ञान शाकुन्तल के तपस्वी पात्रों में अन्यतम हैं। ये तपस्वियों के गुरु तथा आश्रम के कुलपति हैं । जैसा कि वैखानस ने कहा भी है- 'एष चास्माद्गुरोः कण्वस्य कुलपतेः साधिदैवत एव शकुन्तलयानुमालिनीतीरमाश्रमो दृश्यते । कुलपति के लक्षण में कहा गया है कि-दश हजार मुनियों का अन्नपानादि व्यवस्था के साथ पोषण करते हुए अध्यापन करने वाले ब्रह्मर्षि को कुलपति कहा जाता है ।

'मुनीना दशसहस्रं योन्नपानादिपोषणात् ।

अध्यापयति विप्रर्षिः स वै कुलपतिः स्मृतः ।।'

महर्षि कण्व एक नैष्ठिक ब्रह्मचारी हैं। राजा दुष्यन्त ने कहा भी है--'तत्र भवान् कण्वः शाश्वते ब्रह्मणि सा ते।' महर्षि कण्व अपनी अग्निशाला में प्रवेश करके सभी अज्ञात बातों को जान लेते हैं। प्रवास से लौटकर वे जव अपनी अग्निशाला में प्रवेश करते हैं तो छन्दोमयी अशरीरिणी वाणी उन्हें बतला देती है-

'दुष्यन्तेनाहितं तेजो दधानां भूतयो भुवः ।

अवेहि तनयां ब्रह्मन् अग्निगर्भा शमीमिव ।'

 

2.पुत्रीवत्सल कण्व- महर्षि कण्व शकुन्तला के पोषक पिता हैं। अनसूया ने दुष्यन्त को बतलाया--'उज्झितायाः शरीरसंवर्द्धनादिभिः पुनस्तात कण्वोऽपि पिता।' फिर भी शकुन्तला के प्रति उनका इतना स्नेह है कि वे उसके प्रतिकूल देव को शान्त करने के लिए कुछ दिनों के लिए सोमतीर्थ चले जाते हैं। जब वे शकुन्तला को उसके पतिगृह प्रेषित करते हैं तो उनका गला रुंध नाता है, आँखों में आंसू भर जाने से वे कुछ भी देख नहीं पाते हैं। वे अपने हदय की भावना को अभिव्यक्त करते हुए कहते हैं'

यास्यत्यद्य शकुन्तलेति हृदयं संस्पृष्टमुत्कण्ठया,

कण्ठः स्तम्भितवाष्पवृत्तिकलुषश्चिन्ताजडं दर्शनम् ।

वैक्लव्यं मम तावदीदृशमपि स्नेहादरण्यौकसः,

पीड्यन्ते गृहिणः कथं न तनयाविश्लेषदुःखैर्नवैः ।।

पालिता भी पुत्री शकुन्तला के प्रति महर्षि कण्व का अपनी और सपुत्री के समान स्नेह है।

 

3.महा तपस्वी कण्व- महर्षि कण्व का तपोबल असामान्य है। राजा दुष्यन्त यह जानकर की शकुन्तला कण्व के संरक्षण में पली हुई उनकी पालिता पुत्री है। अतएव उसके साथ किया हुआ कोई भी अशिष्ट व्यवहार महर्षि के भयंकर क्रोध का कारण बन सकता है। दुष्यन्त के शब्दों में ---

'जाने तपसो बीयम् सा बाला परवतीति मे विदितम् ।

न च निम्नादिव सलिलं निवर्तते मे ततो हृदयम् ।

महर्षि कण्व की तपस्या का ही प्रभाव है कि सोमतीर्थ से लौटकर अपनी अग्निशाला में प्रवेश करने पर उन्हें अशरीरिणी छन्दोमयी वाणी दुष्यन्त तथा शकुन्तला के भावी लोक मङ्गलकारी प्रणय की कहानी बतला देती है। महर्षि कश्यप भी जानते हैं कि महर्षि कण्व अपनी तपस्या के प्रभाव से भूत भविष्यत् तथा

वर्तमान काल की सारी घटनाओं को जानने में समर्थ हैं। भगवान् कश्यप कहते हैं-

'तपः प्रभावात् सर्वमिदं प्रत्यक्षं तत्र भवतः कण्वस्य ।'

4.लोकोपदेष्टा महर्षि कण्व--अभिज्ञान शाकुन्तल में महर्षि कण्व का चरित्र अत्यन्त उदात्त है । तपस्वी होकर भी वे लौकिक व्यवहार के वेत्ता हैं। वे स्वयं कहते हैं-'वनौकसोऽपि लौकिकज्ञा एव ।' वे पतिगृह को जाती हुई शकुन्तला को कर्तव्योपदेश देते हुए कहते हैं-

शुश्रुषस्व गुरुन् कुरु प्रियजनवृत्ति सपत्नीजने,

भतृ विप्रकृताऽपि रोषणतया मास्मप्रतीपं गमः ।

भूयिष्ठं भव दक्षिणा परिजने भोगेष्वनुत्सेकिनी,

यान्त्येवं गृहिणीपदं युवतयो वामाः कुलस्याधयः ।।

किसी भी भारतीय वधू के लिए परिवार में सुख एवं शान्ति कायम रखने के हिए इससे बढ़कर कोई भी उपदेश नहीं हो सकता है। शकुन्तला के द्वारा यह पूछे जाने पर कि मैं पुनः तपोवन में आकर आपका दर्शन कब करूँगी ? महर्षि कण्व कहते हैं-महर्षि कण्व के अनुसार पति का घर ही उसका अपना घर होता है, उसका कर्तव्य होता है कि वह अपने पतिगृह को अधिकाधिक रूप से समलकृत करे । वे शकुन्तला से कहते हैं-

'भूत्वा चिराय सदिगन्तमहीशपत्नी,

दोष्यन्तिमप्रतिरथं तनयं प्रसूय।

तत्सग्निवेशितधुरेण सहैव भर्त्रा,

शान्त्य करिष्यसि पदं पुनराश्रमेऽस्मिन् ।'

शाङ्ग रव तथा शारद्वत नामक अपने दो शिष्यों के द्वारा दुष्यन्त के लिए जिस सन्देश को महर्षि कण्व ने दिया है, वह समस्त भारतीय जामातृवर्ग के लिए कल्याणकारी है। कन्या के बान्धवों को अपने जामाता से किस हद तक आशा करना चाहिए इसकी सीमा का निर्धारण सा महर्षि कण्व ने कर दिया है । वे कहते हैं-

'अस्मान् साधु विचिन्त्य संयमधनानुच्चैः कुलञ्चात्मनः,

त्वय्यस्याः कथमप्यबान्धवकृतां स्नेहप्रवृत्तिञ्च ताम् ।

सामान्यप्रतिपत्तिपूर्वकमियं दारेषु दृश्या

भाग्याधीनमत: परं न खलु तत्स्त्री बान्धवैः याच्यते ॥'

इस तरह महर्षि कण्व एक सच्चे समाज सुधारक तथा समाजोपदेष्टा प्रतीत होते हैं।

 

5.मानव स्वभाव के वेत्ता कण्व- महर्षि कण्व मानव स्वभाव की न्यूनता को अच्छी तरह से जानते हैं। वे जानते हैं कि काल एक ऐसी औषधि है कि जिसके अन्तराल में सब कुछ विस्मृत हो जाता है। जब पतिगृह को जाती हुई शकुन्तला अपने पिता कण्व से कहती है कि वह किस प्रकार से तपोवन के विप्रयोगजन्यविरह व्यथा को भूल पायेगी ? तो महर्षि कण्व कहते हैं ।

'अभिजनवतो भर्तुः श्लाघ्ये स्थिता गृहिणीपदे,

विभवगुरुभिः कृत्यैः अस्य प्रतिक्षणमाकुला।

तनयमचिरात् प्राचीवार्क प्रसूय च पावनम्,

ममविरहजा न त्वं वत्से ! शुचं गणयिष्यसि ।।

शकुन्तला के चले जाने पर पिता कण्व के साथ लौटती हुई प्रियम्बदा तथा अनसूया यह कहती हैं कि- 'तात! शकुन्तलाविरहितं शून्यमिव तपोवनं प्रविशामः।' तो महर्षि कण्व कहते है कि तुमलोगों को शकुन्तला के प्रति प्रेमातिरेक के कारण ऐसा प्रतीत होता है। शकुन्तला को पतिगृह प्रेषित करके मैं उससे स्वस्थ सा हो गया हूँ। वे कहते हैं कि कन्या तो एक परकीय न्यास होती है । उसको एक न एक दिन प्रतिगृह में प्रेषित करना आश्यक होता है।

'अर्थो हि कन्या परकीय एव तामद्य सम्प्रेष्य परिग्रहीतुः ।

जातोऽस्मि सद्यो विशदान्तरात्मा चिरस्य निः क्षेपमिवार्पयित्वा ।।'

इस तरह महर्षि कण्व भारतीय संस्कृति के एक सजग प्रहरी हैं, उनका अभिज्ञानशाकुन्तल में लोकोपदेष्टा रूप पूर्णरूप से अवदात है।

 

कण्वस्य चरित्रचित्रणम्


1.कुलपतिः कण्वः- अभिज्ञानशाकुन्तलस्य तपस्विपात्रेषु महर्षिः कण्व अन्य समो वर्तते । स: तपोवनस्य तपस्विनाम् गुरुः कण्वाश्रमस्य च कुलपतिरास्ते । तथा चाह वैखानसो राजानं दुष्यन्तम् 'एष चास्मद् गुरोः कण्वस्य कुलपतेः साधिदैवत एव शकुन्तलयानुमालिनीतीरमाश्रमो दुश्यते ।'

योहि महर्षिः दश सहह्रसंख्याकान् मुनीन् स्वाश्रमेऽन्नपानादिना पालयन्नध्यापयति सः कुलपतिरित्यभिधीयते। तथाहि -

'मुनीनां दश साहस्रयोऽन्नप नादिपोषणात् ।

अध्यापयति विधषिः सर्व कुलपतिःस्मृतः।' इति ।

2. नैष्ठिको ब्रह्मचारी कण्वः-- महर्षि कण्व: नैष्ठिको ब्रह्मचार्यासीत् । तथा चोक्तम् राज्ञा दुष्यन्तेन तत्र भवान् कण्वः शाश्वते ब्रह्मणि वर्तते।' महर्षिः कण्वः यदा स्वाग्निशालायां प्रविशति तदा स्वब्रह्मचर्य वलेन तपोबलेन च दुष्यन्त शकुन्तलयोः पावनं प्रणयम् जानाति । अग्निशरणं प्रविष्टम् तम् अशरीणी छन्दोमयी

वाक् स्वयमेवाह-

'दुष्यन्तेनाहितं तेजो दधानां भूतये भुवः ।

अवेहि तनयां ब्रह्मन्नग्निगर्भा शमीमिव ॥ इति । 

3.पुत्रीवत्सलः कण्वः- यद्यपि शकुन्तला महर्षेः कण्वस्य पोषिता पुत्र्यासीत् तथापि महपिः कण्व, तस्याः पालनमौरसपुत्रीमिवाकार्षीत् । राजानं दुष्यन्तम् 'उज्झितायाः शरीर संवर्द्धनादिभिः पुजस्ता तकण्वोजपि पिता।' इति । महर्षि कषः ताम् तथाविधं स्निह्यति येन सः तस्याः दुदैवं शमयितुम् सोमतीर्थ याति। तथा चाहानसूया शकुन्तलायाः पतिगृहप्रेषणकाले महर्षेः कन्वस्य दशा अतीव कारुण्यमयी भवति । स स्वकीयां मनोदशां तादात्विकी वर्णयन् स्वयमेवाह-

'यास्यत्यद्य शकुन्तलेति हृदयं संस्पृष्टमुत्कण्ठया ।

कण्ठः स्तम्भितवाष्पवृत्तिकलुषश्चिन्ताजडं दर्शनम् ॥

वैक्लव्यम् मम तावदोदृशमिदं स्नेहादरण्यौकसः ।

पीड्यन्ते गृहिणः कथं न तनयाविश्लेषदुःखै वैः ॥' 

 

4. महातपस्वी कण्वः- महर्षेः कण्वस्य तपोबलमसामान्य वर्त्तते । दुष्यन्तो जानाति यत् शकुन्तला कण्वस्य पोषिता पुत्री वर्तते, अत एव तया साकं कृतमल्प मपि अशिष्टाचरणं महते क्रोधाय महर्षेः कण्वस्य भवितुमर्हति । अत एव तस्याम् सर्वदा आसक्तमना अपि तया साकम् प्रणयव्यापारकरणे बिभेति । तथाहि-

'जाने तपसो वीर्यम् सा बाला परवतीति मे विदितम् ।

नच निम्नादिव सलिलम् निवर्त्तते मे ततो हृदयम् ॥' इति ।

महर्षेः कण्वस्य तपश्चर्याया एवं प्रभावो वर्तते यत् सः सोमतीर्थादागत्य यदा स्वाग्निशालायां प्रविशति तदा दुष्यन्त शकुन्तलयोः सम्पूर्णाम् प्रणय कथाम् अशरीरिण्या छन्दो मय्या वाण्या श्रुत्वा जानाति । महर्षिः कश्यपोऽपि जानाति यत् काश्यप: कण्वः स्वकीयेन तपोबलेनैव सर्वभूतं भविष्यन्तं च जानाति । तथा चोक्तं कश्यपेन स्वशिष्यं गालवम् प्रति अभिज्ञानशाकुन्तलस्य सप्तमाङ्क 'तप: प्रभावात् सर्वमिदं प्रत्यक्ष तत्रभवतः कण्वस्थ ।' इति ।

5.लोकोपदेष्टा महषिः कण्वः-महर्षिः कण्व, सम्पूर्णस्व लोकस्योपदेष्टा वत्तंते । तथा चोक्तम् महर्षिगा स्वयमेव । 'वनोकसोऽपि लौकिकज्ञा वयम् ।' इति । सः रतिगृहं गच्छन्याः शकुन्तलायाः कर्तव्योपदेशम् कुर्वन् प्राह-

'शुभ्रूषस्व गुरून् कप्रियजनति सपत्नीजने ।

भर्तुविकृत कि रोषण तया मास्म प्रतीपं गमः।

भूमष्ठं भवक्षिणः परिजन भोगेष्वनुकिनी

अन्त्येवं गृहेगीपदं युवतयो वामा कुलस्याधयः ।

कास्य चनाऽपि बच परिबारे सुखशान्तिसंस्थापनाय एतावाने बोपदेशः कर्तब्य, कोटवाटीकते एतदृशेनावरणेनैव काचनपि वध स्वपत्युबन्धिनां समादरपा त्रतां यति

यदा शकुन्तला पृच्छति यत् कदाहम् पुनः तपोवनमागमिष्यामि, भवताम् सातवानाम् दर्शनं करिष्यामि, तदा महर्षिः कण्वः ताम्वक्ति यत् पत्न्यै तस्याः पतिगृहमेव गृहम भवति अत एव तथा स्वपतिगृहस्यैव समालङ्करणम् कर्तव्यम् स्वपितुर्गुहमपि स्वपत्न्यासाकमेवागन्तव्यमिति । तथाहि ....

'भूत्वा विराय सदिगन्त महीशपली,

दौष्यन्तिमप्रतिरथं तनयं प्रसूय!

तःसन्निवेशित धुरेण सहव मा,

शान्त्यै करिष्यसि पदं पुनरा श्रमेऽस्मिन् ।

स्वशिष्याश्यां शाङ्गरवशा रद्ध ताभ्यां यं संदेशम् महर्षिः कण्वः राज्ञे दुष्यन्ताय यति, स च सन्देशः सर्वेभ्यः भारतीयसंस्कृतिसंस्कृतेभ्यः लोकाभ्युदयकामेभ्यो जामातृभ्यो भवितुमर्हति । कन्याया: बान्धवः स्वजामात्रा कियती आशा करणीये त्यपि संदेशेन तेन स्पष्टं भवति तथा च संदेशः-

'अस्मान् साधु विचिन्त्य संयमधनानुच्चः बलं चात्मनः,

बान्धवत्वय्यस्याः कथमप्य कृतां स्नेहप्रवृत्ति च ताम् ।

सामान्यप्रतिपत्तिपूर्वकमियं दारेषु दृश्या त्वया,

भाग्याधीनमतः परं न खलु तत् स्त्रीबान्धवैः याच्यते ।।'

अनेनो पदेशेन स्पष्टो भवति यत् महर्षिः कण्वो वास्तविकः भारतीयसंस्कृते, समाजस्य च परिष्कारक आसीत् ।

6.मानवस्वभावस्य वेत्ता कण्व- महर्षि कण्वो जानाति यत् मानवः स्वभावेनैव कालानुसारेण सर्व विस्मरति । अत एव पतिगृहं गच्छन्ती स्वबान्धवानाम् विप्रयोगकातरा शकुन्तला यदा कण्वं पृच्छति यत् सा केन प्रकारेण स्वबान्धवानाम् विप्रयोगजन्यं कष्ट सहिष्यति तदा कहर्षिः कण्वो वक्ति यत् कालस्यान्तरालस्तु

एतादृशं विवरं वर्तते यत्र मानवस्य सर्व विस्मृतम् भवति । अत एव-

'अभिजनवतो भर्तुः इलाध्ये स्थिता गृहिणीपदे,

विभवगुरुमिः कृत्यः अस्यः अस्य प्रतिक्षणमाकुला ।

तनयमचिरात् प्राचीवाक प्रस्य च पावनम्,

मम विरह जां न त्वं वत्से ! शुचं गणयिष्यसि ।। इति ।

गतायां शकुन्तलायां पित्रा कण्वेन साकम् स्वतपोवनं प्रति गच्छन्त्यो सख्यौ प्रियम्वदानसूये कथयतः 'तात ! शकुन्तलाविरहितम् शुन्यमिव तपोवनं प्रविशामः ।' इति । तदा कण्वो वक्ति यत् शकुन्तलाम् प्रति प्रेमातिशयादेव युवामेवमनुभवथः, शकुन्तलाम् पतिगृहं प्रेषयित्वा तु अहं स्वास्थ्यमिवानुभवामि । कण्वमतानुसारेणतु कन्या परकीयो न्यास एव भवति अत एव तस्याः पतिगृह प्रेषणमेव न्यासार्पणमिव भवति । तथाहि-

'अर्थो हिकन्या परकीय एव तामद्य सम्प्रेष्य परिग्रहीतुः ।

जातोऽस्मि सद्यो विशदान्तरात्मा चिरस्य निःक्षेपमिवार्पयित्वा ।।' इति । 

अत एव महर्षिः कण्वः भारतीयाया संरक्षको वर्तते । तेन कृता उपदेशा अतीव मूल्यवन्तो वर्त्तते । तेषामाचरणं महते  कल्याणाय भवितुमर्हति । सारांशतः अभिज्ञानशाकुन्तलेऽस्मिन् महर्षेः कण्वस्थ चरित्रम् भारतीय नेतृवर्गायादझे भवितुमर्हति ।

Share:

शास्त्री 3 एवं 4th सेमे. पुस्तक(BOOKS)

आचार्य प्रथम एवं द्वितीय सेमेस्टर -पाठ्यपुस्तक

आचार्य तृतीय एवं चतुर्थ सेमेस्टर -पाठ्यपुस्तक

पूर्वमध्यमा प्रथम (9)- पाठ्यपुस्तक

पूर्वमध्यमा द्वितीय (10) पाठ्यपुस्तक

समर्थक और मित्र- आप भी बने

संस्कृत विद्यालय संवर्धन सहयोग

संस्कृत विद्यालय संवर्धन सहयोग
संस्कृत विद्यालय एवं गरीब विद्यार्थियों के लिए संकल्पित,

हमारे बारे में

मेरा नाम चन्द्रदेव त्रिपाठी 'अतुल' है । सन् 2010 में मैने इलाहाबाद विश्वविद्यालय प्रयागराज से स्नातक तथा 2012 मेंइलाहाबाद विश्वविद्यालय से ही एम. ए.(हिन्दी) किया, 2013 में शिक्षा-शास्त्री (बी.एड.)। तत्पश्चात जे.आर.एफ. की परीक्षा उत्तीर्ण करके एनजीबीयू में शोध कार्य । सम्प्रति सन् 2015 से श्रीमत् परमहंस संस्कृत महाविद्यालय टीकरमाफी में प्रवक्ता( आधुनिक विषय हिन्दी ) के रूप में कार्यरत हूँ ।
संपर्क सूत्र -8009992553
फेसबुक - 'Chandra dev Tripathi 'Atul'
इमेल- atul15290@gmail.com
इन्स्टाग्राम- cdtripathiatul

यह लेखक के आधीन है, सर्वाधिकार सुरक्षित. Blogger द्वारा संचालित.