कण्व का चरित्र-चित्रण (हिन्दी एवं संस्कृत में)

कण्व का चरित्र-चित्रण

1.कुलपति कण्व- महर्षि कण्व अभिज्ञान शाकुन्तल के तपस्वी पात्रों में अन्यतम हैं। ये तपस्वियों के गुरु तथा आश्रम के कुलपति हैं । जैसा कि वैखानस ने कहा भी है- 'एष चास्माद्गुरोः कण्वस्य कुलपतेः साधिदैवत एव शकुन्तलयानुमालिनीतीरमाश्रमो दृश्यते । कुलपति के लक्षण में कहा गया है कि-दश हजार मुनियों का अन्नपानादि व्यवस्था के साथ पोषण करते हुए अध्यापन करने वाले ब्रह्मर्षि को कुलपति कहा जाता है ।

'मुनीना दशसहस्रं योन्नपानादिपोषणात् ।

अध्यापयति विप्रर्षिः स वै कुलपतिः स्मृतः ।।'

महर्षि कण्व एक नैष्ठिक ब्रह्मचारी हैं। राजा दुष्यन्त ने कहा भी है--'तत्र भवान् कण्वः शाश्वते ब्रह्मणि सा ते।' महर्षि कण्व अपनी अग्निशाला में प्रवेश करके सभी अज्ञात बातों को जान लेते हैं। प्रवास से लौटकर वे जव अपनी अग्निशाला में प्रवेश करते हैं तो छन्दोमयी अशरीरिणी वाणी उन्हें बतला देती है-

'दुष्यन्तेनाहितं तेजो दधानां भूतयो भुवः ।

अवेहि तनयां ब्रह्मन् अग्निगर्भा शमीमिव ।'

 

2.पुत्रीवत्सल कण्व- महर्षि कण्व शकुन्तला के पोषक पिता हैं। अनसूया ने दुष्यन्त को बतलाया--'उज्झितायाः शरीरसंवर्द्धनादिभिः पुनस्तात कण्वोऽपि पिता।' फिर भी शकुन्तला के प्रति उनका इतना स्नेह है कि वे उसके प्रतिकूल देव को शान्त करने के लिए कुछ दिनों के लिए सोमतीर्थ चले जाते हैं। जब वे शकुन्तला को उसके पतिगृह प्रेषित करते हैं तो उनका गला रुंध नाता है, आँखों में आंसू भर जाने से वे कुछ भी देख नहीं पाते हैं। वे अपने हदय की भावना को अभिव्यक्त करते हुए कहते हैं'

यास्यत्यद्य शकुन्तलेति हृदयं संस्पृष्टमुत्कण्ठया,

कण्ठः स्तम्भितवाष्पवृत्तिकलुषश्चिन्ताजडं दर्शनम् ।

वैक्लव्यं मम तावदीदृशमपि स्नेहादरण्यौकसः,

पीड्यन्ते गृहिणः कथं न तनयाविश्लेषदुःखैर्नवैः ।।

पालिता भी पुत्री शकुन्तला के प्रति महर्षि कण्व का अपनी और सपुत्री के समान स्नेह है।

 

3.महा तपस्वी कण्व- महर्षि कण्व का तपोबल असामान्य है। राजा दुष्यन्त यह जानकर की शकुन्तला कण्व के संरक्षण में पली हुई उनकी पालिता पुत्री है। अतएव उसके साथ किया हुआ कोई भी अशिष्ट व्यवहार महर्षि के भयंकर क्रोध का कारण बन सकता है। दुष्यन्त के शब्दों में ---

'जाने तपसो बीयम् सा बाला परवतीति मे विदितम् ।

न च निम्नादिव सलिलं निवर्तते मे ततो हृदयम् ।

महर्षि कण्व की तपस्या का ही प्रभाव है कि सोमतीर्थ से लौटकर अपनी अग्निशाला में प्रवेश करने पर उन्हें अशरीरिणी छन्दोमयी वाणी दुष्यन्त तथा शकुन्तला के भावी लोक मङ्गलकारी प्रणय की कहानी बतला देती है। महर्षि कश्यप भी जानते हैं कि महर्षि कण्व अपनी तपस्या के प्रभाव से भूत भविष्यत् तथा

वर्तमान काल की सारी घटनाओं को जानने में समर्थ हैं। भगवान् कश्यप कहते हैं-

'तपः प्रभावात् सर्वमिदं प्रत्यक्षं तत्र भवतः कण्वस्य ।'

4.लोकोपदेष्टा महर्षि कण्व--अभिज्ञान शाकुन्तल में महर्षि कण्व का चरित्र अत्यन्त उदात्त है । तपस्वी होकर भी वे लौकिक व्यवहार के वेत्ता हैं। वे स्वयं कहते हैं-'वनौकसोऽपि लौकिकज्ञा एव ।' वे पतिगृह को जाती हुई शकुन्तला को कर्तव्योपदेश देते हुए कहते हैं-

शुश्रुषस्व गुरुन् कुरु प्रियजनवृत्ति सपत्नीजने,

भतृ विप्रकृताऽपि रोषणतया मास्मप्रतीपं गमः ।

भूयिष्ठं भव दक्षिणा परिजने भोगेष्वनुत्सेकिनी,

यान्त्येवं गृहिणीपदं युवतयो वामाः कुलस्याधयः ।।

किसी भी भारतीय वधू के लिए परिवार में सुख एवं शान्ति कायम रखने के हिए इससे बढ़कर कोई भी उपदेश नहीं हो सकता है। शकुन्तला के द्वारा यह पूछे जाने पर कि मैं पुनः तपोवन में आकर आपका दर्शन कब करूँगी ? महर्षि कण्व कहते हैं-महर्षि कण्व के अनुसार पति का घर ही उसका अपना घर होता है, उसका कर्तव्य होता है कि वह अपने पतिगृह को अधिकाधिक रूप से समलकृत करे । वे शकुन्तला से कहते हैं-

'भूत्वा चिराय सदिगन्तमहीशपत्नी,

दोष्यन्तिमप्रतिरथं तनयं प्रसूय।

तत्सग्निवेशितधुरेण सहैव भर्त्रा,

शान्त्य करिष्यसि पदं पुनराश्रमेऽस्मिन् ।'

शाङ्ग रव तथा शारद्वत नामक अपने दो शिष्यों के द्वारा दुष्यन्त के लिए जिस सन्देश को महर्षि कण्व ने दिया है, वह समस्त भारतीय जामातृवर्ग के लिए कल्याणकारी है। कन्या के बान्धवों को अपने जामाता से किस हद तक आशा करना चाहिए इसकी सीमा का निर्धारण सा महर्षि कण्व ने कर दिया है । वे कहते हैं-

'अस्मान् साधु विचिन्त्य संयमधनानुच्चैः कुलञ्चात्मनः,

त्वय्यस्याः कथमप्यबान्धवकृतां स्नेहप्रवृत्तिञ्च ताम् ।

सामान्यप्रतिपत्तिपूर्वकमियं दारेषु दृश्या

भाग्याधीनमत: परं न खलु तत्स्त्री बान्धवैः याच्यते ॥'

इस तरह महर्षि कण्व एक सच्चे समाज सुधारक तथा समाजोपदेष्टा प्रतीत होते हैं।

 

5.मानव स्वभाव के वेत्ता कण्व- महर्षि कण्व मानव स्वभाव की न्यूनता को अच्छी तरह से जानते हैं। वे जानते हैं कि काल एक ऐसी औषधि है कि जिसके अन्तराल में सब कुछ विस्मृत हो जाता है। जब पतिगृह को जाती हुई शकुन्तला अपने पिता कण्व से कहती है कि वह किस प्रकार से तपोवन के विप्रयोगजन्यविरह व्यथा को भूल पायेगी ? तो महर्षि कण्व कहते हैं ।

'अभिजनवतो भर्तुः श्लाघ्ये स्थिता गृहिणीपदे,

विभवगुरुभिः कृत्यैः अस्य प्रतिक्षणमाकुला।

तनयमचिरात् प्राचीवार्क प्रसूय च पावनम्,

ममविरहजा न त्वं वत्से ! शुचं गणयिष्यसि ।।

शकुन्तला के चले जाने पर पिता कण्व के साथ लौटती हुई प्रियम्बदा तथा अनसूया यह कहती हैं कि- 'तात! शकुन्तलाविरहितं शून्यमिव तपोवनं प्रविशामः।' तो महर्षि कण्व कहते है कि तुमलोगों को शकुन्तला के प्रति प्रेमातिरेक के कारण ऐसा प्रतीत होता है। शकुन्तला को पतिगृह प्रेषित करके मैं उससे स्वस्थ सा हो गया हूँ। वे कहते हैं कि कन्या तो एक परकीय न्यास होती है । उसको एक न एक दिन प्रतिगृह में प्रेषित करना आश्यक होता है।

'अर्थो हि कन्या परकीय एव तामद्य सम्प्रेष्य परिग्रहीतुः ।

जातोऽस्मि सद्यो विशदान्तरात्मा चिरस्य निः क्षेपमिवार्पयित्वा ।।'

इस तरह महर्षि कण्व भारतीय संस्कृति के एक सजग प्रहरी हैं, उनका अभिज्ञानशाकुन्तल में लोकोपदेष्टा रूप पूर्णरूप से अवदात है।

 

कण्वस्य चरित्रचित्रणम्

1.कुलपतिः कण्वः- अभिज्ञानशाकुन्तलस्य तपस्विपात्रेषु महर्षिः कण्व अन्य समो वर्तते । स: तपोवनस्य तपस्विनाम् गुरुः कण्वाश्रमस्य च कुलपतिरास्ते । तथा चाह वैखानसो राजानं दुष्यन्तम् 'एष चास्मद् गुरोः कण्वस्य कुलपतेः साधिदैवत एव शकुन्तलयानुमालिनीतीरमाश्रमो दुश्यते ।'

योहि महर्षिः दश सहह्रसंख्याकान् मुनीन् स्वाश्रमेऽन्नपानादिना पालयन्नध्यापयति सः कुलपतिरित्यभिधीयते। तथाहि -

'मुनीनां दश साहस्रयोऽन्नप नादिपोषणात् ।

अध्यापयति विधषिः सर्व कुलपतिःस्मृतः।' इति ।

2. नैष्ठिको ब्रह्मचारी कण्वः-- महर्षि कण्व: नैष्ठिको ब्रह्मचार्यासीत् । तथा चोक्तम् राज्ञा दुष्यन्तेन तत्र भवान् कण्वः शाश्वते ब्रह्मणि वर्तते।' महर्षिः कण्वः यदा स्वाग्निशालायां प्रविशति तदा स्वब्रह्मचर्य वलेन तपोबलेन च दुष्यन्त शकुन्तलयोः पावनं प्रणयम् जानाति । अग्निशरणं प्रविष्टम् तम् अशरीणी छन्दोमयी

वाक् स्वयमेवाह-

'दुष्यन्तेनाहितं तेजो दधानां भूतये भुवः ।

अवेहि तनयां ब्रह्मन्नग्निगर्भा शमीमिव ॥ इति ।

 

3.पुत्रीवत्सलः कण्वः- यद्यपि शकुन्तला महर्षेः कण्वस्य पोषिता पुत्र्यासीत् तथापि महपिः कण्व, तस्याः पालनमौरसपुत्रीमिवाकार्षीत् । राजानं दुष्यन्तम् 'उज्झितायाः शरीर संवर्द्धनादिभिः पुजस्ता तकण्वोजपि पिता।' इति । महर्षि कषः ताम् तथाविधं स्निह्यति येन सः तस्याः दुदैवं शमयितुम् सोमतीर्थ याति। तथा चाहानसूया शकुन्तलायाः पतिगृहप्रेषणकाले महर्षेः कन्वस्य दशा अतीव कारुण्यमयी भवति । स स्वकीयां मनोदशां तादात्विकी वर्णयन् स्वयमेवाह-

'यास्यत्यद्य शकुन्तलेति हृदयं संस्पृष्टमुत्कण्ठया ।

कण्ठः स्तम्भितवाष्पवृत्तिकलुषश्चिन्ताजडं दर्शनम् ॥

वैक्लव्यम् मम तावदोदृशमिदं स्नेहादरण्यौकसः ।

पीड्यन्ते गृहिणः कथं न तनयाविश्लेषदुःखै वैः ॥'

 

 

 

4. महातपस्वी कण्वः- महर्षेः कण्वस्य तपोबलमसामान्य वर्त्तते । दुष्यन्तो जानाति यत् शकुन्तला कण्वस्य पोषिता पुत्री वर्तते, अत एव तया साकं कृतमल्प मपि अशिष्टाचरणं महते क्रोधाय महर्षेः कण्वस्य भवितुमर्हति । अत एव तस्याम् सर्वदा आसक्तमना अपि तया साकम् प्रणयव्यापारकरणे बिभेति । तथाहि-

'जाने तपसो वीर्यम् सा बाला परवतीति मे विदितम् ।

नच निम्नादिव सलिलम् निवर्त्तते मे ततो हृदयम् ॥' इति ।

महर्षेः कण्वस्य तपश्चर्याया एवं प्रभावो वर्तते यत् सः सोमतीर्थादागत्य यदा स्वाग्निशालायां प्रविशति तदा दुष्यन्त शकुन्तलयोः सम्पूर्णाम् प्रणय कथाम् अशरीरिण्या छन्दो मय्या वाण्या श्रुत्वा जानाति । महर्षिः कश्यपोऽपि जानाति यत् काश्यप: कण्वः स्वकीयेन तपोबलेनैव सर्वभूतं भविष्यन्तं च जानाति । तथा चोक्तं कश्यपेन स्वशिष्यं गालवम् प्रति अभिज्ञानशाकुन्तलस्य सप्तमाङ्क 'तप: प्रभावात् सर्वमिदं प्रत्यक्ष तत्रभवतः कण्वस्थ ।' इति ।

 

5.लोकोपदेष्टा महषिः कण्वः-महर्षिः कण्व, सम्पूर्णस्व लोकस्योपदेष्टा वत्तंते । तथा चोक्तम् महर्षिगा स्वयमेव । 'वनोकसोऽपि लौकिकज्ञा वयम् ।' इति । सः रतिगृहं गच्छन्याः शकुन्तलायाः कर्तव्योपदेशम् कुर्वन् प्राह-

'शुभ्रूषस्व गुरून् कप्रियजनति सपत्नीजने ।

भर्तुविकृत कि रोषण तया मास्म प्रतीपं गमः।

भूमष्ठं भवक्षिणः परिजन भोगेष्वनुकिनी

अन्त्येवं गृहेगीपदं युवतयो वामा कुलस्याधयः ।

कास्य चनाऽपि बच परिबारे सुखशान्तिसंस्थापनाय एतावाने बोपदेशः कर्तब्य, कोटवाटीकते एतदृशेनावरणेनैव काचनपि वध स्वपत्युबन्धिनां समादरपा त्रतां यति

यदा शकुन्तला पृच्छति यत् कदाहम् पुनः तपोवनमागमिष्यामि, भवताम् सातवानाम् दर्शनं करिष्यामि, तदा महर्षिः कण्वः ताम्वक्ति यत् पत्न्यै तस्याः पतिगृहमेव गृहम भवति अत एव तथा स्वपतिगृहस्यैव समालङ्करणम् कर्तव्यम् स्वपितुर्गुहमपि स्वपत्न्यासाकमेवागन्तव्यमिति । तथाहि ....

'भूत्वा विराय सदिगन्त महीशपली,

दौष्यन्तिमप्रतिरथं तनयं प्रसूय!

तःसन्निवेशित धुरेण सहव मा,

शान्त्यै करिष्यसि पदं पुनरा श्रमेऽस्मिन् ।

स्वशिष्याश्यां शाङ्गरवशा रद्ध ताभ्यां यं संदेशम् महर्षिः कण्वः राज्ञे दुष्यन्ताय यति, स च सन्देशः सर्वेभ्यः भारतीयसंस्कृतिसंस्कृतेभ्यः लोकाभ्युदयकामेभ्यो जामातृभ्यो भवितुमर्हति । कन्याया: बान्धवः स्वजामात्रा कियती आशा करणीये त्यपि संदेशेन तेन स्पष्टं भवति तथा च संदेशः-

'अस्मान् साधु विचिन्त्य संयमधनानुच्चः बलं चात्मनः,

बान्धवत्वय्यस्याः कथमप्य कृतां स्नेहप्रवृत्ति च ताम् ।

सामान्यप्रतिपत्तिपूर्वकमियं दारेषु दृश्या त्वया,

भाग्याधीनमतः परं न खलु तत् स्त्रीबान्धवैः याच्यते ।।'

अनेनो पदेशेन स्पष्टो भवति यत् महर्षिः कण्वो वास्तविकः भारतीयसंस्कृते, समाजस्य च परिष्कारक आसीत् ।

6.मानवस्वभावस्य वेत्ता कण्व- महर्षि कण्वो जानाति यत् मानवः स्वभावेनैव कालानुसारेण सर्व विस्मरति । अत एव पतिगृहं गच्छन्ती स्वबान्धवानाम् विप्रयोगकातरा शकुन्तला यदा कण्वं पृच्छति यत् सा केन प्रकारेण स्वबान्धवानाम् विप्रयोगजन्यं कष्ट सहिष्यति तदा कहर्षिः कण्वो वक्ति यत् कालस्यान्तरालस्तु

एतादृशं विवरं वर्तते यत्र मानवस्य सर्व विस्मृतम् भवति । अत एव-

'अभिजनवतो भर्तुः इलाध्ये स्थिता गृहिणीपदे,

विभवगुरुमिः कृत्यः अस्यः अस्य प्रतिक्षणमाकुला ।

तनयमचिरात् प्राचीवाक प्रस्य च पावनम्,

मम विरह जां न त्वं वत्से ! शुचं गणयिष्यसि ।। इति ।

गतायां शकुन्तलायां पित्रा कण्वेन साकम् स्वतपोवनं प्रति गच्छन्त्यो सख्यौ प्रियम्वदानसूये कथयतः 'तात ! शकुन्तलाविरहितम् शुन्यमिव तपोवनं प्रविशामः ।' इति । तदा कण्वो वक्ति यत् शकुन्तलाम् प्रति प्रेमातिशयादेव युवामेवमनुभवथः, शकुन्तलाम् पतिगृहं प्रेषयित्वा तु अहं स्वास्थ्यमिवानुभवामि । कण्वमतानुसारेणतु कन्या परकीयो न्यास एव भवति अत एव तस्याः पतिगृह प्रेषणमेव न्यासार्पणमिव भवति । तथाहि-

'अर्थो हिकन्या परकीय एव तामद्य सम्प्रेष्य परिग्रहीतुः ।

जातोऽस्मि सद्यो विशदान्तरात्मा चिरस्य निःक्षेपमिवार्पयित्वा ।।' इति ।

 

अत एव महर्षिः कण्वः भारतीयाया संरक्षको वर्तते । तेन कृता उपदेशा अतीव मूल्यवन्तो वर्त्तते । तेषामाचरणं महते  कल्याणाय भवितुमर्हति । सारांशतः अभिज्ञानशाकुन्तलेऽस्मिन् महर्षेः कण्वस्थ चरित्रम् भारतीय नेतृवर्गायादझे भवितुमर्हति ।

Share:

कोई टिप्पणी नहीं:

शास्त्री I & II सेमेस्टर -पाठ्यपुस्तक

आचार्य प्रथम एवं द्वितीय सेमेस्टर -पाठ्यपुस्तक

आचार्य तृतीय एवं चतुर्थ सेमेस्टर -पाठ्यपुस्तक

पूर्वमध्यमा प्रथम (9)- पाठ्यपुस्तक

पूर्वमध्यमा द्वितीय (10) पाठ्यपुस्तक

समर्थक और मित्र- आप भी बने

संस्कृत विद्यालय संवर्धन सहयोग

संस्कृत विद्यालय संवर्धन सहयोग
संस्कृत विद्यालय एवं गरीब विद्यार्थियों के लिए संकल्पित,

हमारे बारे में

मेरा नाम चन्द्रदेव त्रिपाठी 'अतुल' है । सन् 2010 में मैने इलाहाबाद विश्वविद्यालय प्रयागराज से स्नातक तथा 2012 मेंइलाहाबाद विश्वविद्यालय से ही एम. ए.(हिन्दी) किया, 2013 में शिक्षा-शास्त्री (बी.एड.)। तत्पश्चात जे.आर.एफ. की परीक्षा उत्तीर्ण करके एनजीबीयू में शोध कार्य । सम्प्रति सन् 2015 से श्रीमत् परमहंस संस्कृत महाविद्यालय टीकरमाफी में प्रवक्ता( आधुनिक विषय हिन्दी ) के रूप में कार्यरत हूँ ।
संपर्क सूत्र -8009992553
फेसबुक - 'Chandra dev Tripathi 'Atul'
इमेल- atul15290@gmail.com
इन्स्टाग्राम- cdtripathiatul

यह लेखक के आधीन है, सर्वाधिकार सुरक्षित. Blogger द्वारा संचालित.