दुष्यंत का चरित्र-चित्रण (हिन्दी एवं संस्कृत में)
1.युवा दुष्यन्त- अभिज्ञान शाकुन्तल का नायक राजा दुष्यन्त एक सुन्दर शरीर वाला युवक है । इसका शरीर विशाल तथा दृढ़ है। दुष्यन्त के स्वरूप को देखकर प्रियम्बदा सोचती है – 'को न खलु एष दुरवगाहगम्भीराकृतिः मधुरमालपन् प्रभुत्वदाक्षिण्यं विस्तारयति ।' राजा को पहली बार देखकर अनसूया कहती है-'आर्यस्य मधुरालापजनितो विस्रम्भो मामालापयति ।' ऋषि कुमारों ने दुष्यन्त की आकृति को देखकर कहा-'दीप्तिमतोऽपि विश्वसनीयताऽस्य वपुषः ।
राजा दुष्यन्त देखने में नगर परिप्रांशु बाहु हैं तथा अनवरत धनुर्ज्यास्फालन क्रूरवर्ष्मा है। पौरुष सम्पन्न राजा को मृगया का व्यसन है। वह इन्द्र की सहायता के लिए स्वर्गलोक जाता है तथा दुर्जय नामक दैत्यगणों का विनाश करता है । इसीलिए दुष्यन्त को देखकर ही महर्षि कश्यप अपनी पत्नी अदिति से कहते हैं-
'पुत्रस्य ते रणशिरस्ययमग्रयायी,
दुष्यन्त इत्यभिहितो भुवनस्यभर्ता ।
चापेन यस्य विनिवर्तितकर्मजातम्,
तत् कोटिमत् कुलिशमाभरणं मधोनः ।।'
राजा दुष्यन्त
राक्षसों से तपोवन की रक्षा करके महर्षि कण्व की अनुपस्थिति में भी ऋषियों की
इष्टि को सम्पन्न करवाता है। मातलि द्वारा अदृश्य होकर माधव्य को पीडित किए जाने
पर राजा जब अदृश्य मातलि को नहीं देख पाता है तो वह अपने धनुष पर ऐसे बाण को
चढ़ाता है जिससे कि अदृश्य तत्त्वों का विनाश किया जा सके। इससे स्पष्ट है कि
दुष्यन्त एक धनुविद्या का पूर्ण जानकार प्रख्यात शूरवीर राजा है।
'आजन्मनः शाठ्यमशिक्षितो यस्तस्या प्रमाणं वचनं जनस्य ।
पराभिसन्धानमधीयते यैविद्येति ते सन्तु किलाप्तवाचः ।'
किन्तु इस तरह की
बात सुनकर भी राजा शाङ्गरवादि के लिए किसी अपशब्द का प्रयोग नहीं करता है।
'शुद्धान्तदुर्लभमिदं वपुराश्रमवासिनो यदि जनस्य ।
दूरीकृताः खलु गुणरुद्यानात्मता वनलताभिः ॥'
वह शकुन्तला के
अव्याजमनोहर शरीर को देखकर उसे तपस्या के लिए अयोग्य समझता है । वल्कल पहनी हुई भी
शकुन्तला उसके मन को सहसा आकृष्ट कर लेती है वह उसके सौन्दर्य की प्रशंसा करते हुए
कहता है-
'सरसिजमनुविद्धं शैवलेनापि रम्यम्,
मलिनमपिहिमांशोलक्ष्म लक्ष्मी तनोति ।
इयमधिकमनोज्ञा बल्कलेनापि तन्वी, किमिवहि मधुराणां मण्डनंनाकृतीनाम् ।।'
4.अनेक पत्नियों का
स्वामी दुष्यन्त-हिन्दू शास्त्र की यह मान्यता है कि सामर्थ्य रहने पर अनेक
पत्नियों के साथ विवाह करना कोई अनुचित कार्य नहीं है । राजा दुष्यन्त की तीन
पत्नियाँ स्पष्ट रूप से हैं। उसने कण्वमुनि की पुत्री शकुन्तला के साथ गान्धर्व
विवाह किया, पाँचवे अङ्क में उसकी एक पत्नी सानुमती का भी साक्षात्कार
होता है जो सङ्गीत शाला में वीणा पर गाती है-
'अभिनवमधुलोभभावितस्तथा परिचुम्ब्य चूतमञ्जरीम् ।
कमलवसतिमात्र निवृतो मधुकर ! विस्मृतोऽसि एनां कथम्
।।'
राजा की प्रथम
पट्टमहिषी देवी वसुमती हैं। जिनका साक्षात्कार पाठकों को अभिज्ञानशाकुन्तल के षष्ठ
अंक से होता है । द्वितीय अंक में माधव्य के बातों से लगता है कि इनके अतिरिक्त भी
राजा दुष्यन्त की पत्नियाँ है। किन्तु राजा दुष्यन्त किसी भी पत्नी का अनादर नहीं
करते हैं। देवी वसुमती का तो वे सर्वदा समादर ही करते हैं । सानुमती को भी वे
माधव्य के माध्यम से सान्त्वना दिलाते हैं । दुर्वासा के शाप के कारण भले ही
दुष्यन्त शकुन्तला का प्रत्याख्यान कर देते हैं, किन्तु अँगूठी
को देख लेने के पश्चात् जब उन्हें अपनी पूर्व परिणीता पत्नी की शकुन्तला याद आती
है, तो वे शकुन्तला के विरह में उन्मत्त से हो जाते हैं । इस
तरह दुष्यन्त एक दक्षिण धीरोदात्त नायक हैं।
5.धार्मिक दुष्यन्त- राजा दुष्यन्त धार्मिक पुरुष हैं । वे ऋषियों के यज्ञों की रक्षा राक्षसों को दूर करके करते हैं। जब कभी भी वे तपोवन में पहुँचते है तो चाहते हैं कि ऋषियों के धर्माचरण में मेरे आने से किसी भी प्रकार की बाधा न उत्पन्न हो । शकुन्तला के प्रतिआकृष्ट होने पर भी जब उनसे माधध्य कहता है कि आप राजा हैं अत एव कभी भी तपोवन में जा सकते हैं । ऋषियों से कर वसूलने के ही बहाने तपोवन मे चले आइये तो वे रहते हैं कि ऋषियों के द्वारा तो मुझे अक्षय्य पुण्यरूपी कर में प्राप्त होता है । अत एव इस तरह की बातें तुम्हें नहीं कहना चाहिए-
'यदुत्तिष्ठति वर्णेभ्यो नृपाणां क्षयि तद् धनम् ।
तपःषड्भागमक्षय्यं ददत्यारण्यका हि नः ।।
मारीचाश्रम में जाकर वे कश्यप तथा अदिति का अभिवादन करना चाहते हैं ।
6.भारतीय संस्कृति के संरक्षक दुष्यन्त- दुष्यन्त भारतीय संस्कृति के पूर्ण संरक्षक हैं । यद्यपि वे शकुन्तला के 'रूपराशि को देखकर उस पर मोहित हो जाते हैं फिर भी उन्हें जब तक यह नहीं ज्ञात हो जाता है कि शकुन्तला कण्व की पुत्री नहीं मेनका नामक अप्सरा में उत्पन्न महर्षि विश्वमित्र की पुत्री है तब तक वे शकुन्तला के साथ शादी करने का निश्चय नहीं करते हैं ।
इसी तरह पञ्चमाङ्क में जब कण्वशिष्य तथा गौतमी शकुन्तला को लेकर दुष्यन्त के समझ आते हैं, तब भी राजा शकुन्तला के सौन्दर्य पर प्रभावित हो जाते हैं, किन्तु उसे पूर्व परिणीता पत्नी के रूप में याद न कर सकने के कारण परदारग्रहणजन्य होने वाले पापसे डरते हैं । दुष्यन्त के ही शब्दों में'
इदमुपनतमेवं रूपम क्लिष्ट कान्ति-
प्रथमपरिगृहीतं स्यान्न वेत्यध्यवस्यन् ।
भ्रमर इव निशान्ते
कुन्दमन्तस्तुषारम्
न खल सपदि भोक्तुं
नापि शक्नोमि मोक्तुम् ।।
राजा को अपने
चरित्र पर पूर्ण विश्वास है । वे कहते हैं-'विनिपातः पौरवैर्लभ्यते
इत्यश्रद्धेयम् वचः ।'
संक्षेपतः राजा दुष्यन्त अपनी माताओं का आज्ञाकारीपुत्र, कर्तव्यपरायण, प्रजा प्रेमी, मन से ऋषियों का समादर करने वाला तथा संयत स्वभाव वाला धीरोदात्त नायक है।
दुष्यंत का चरित्र चित्रण ( संस्कृत में)
(क)
दुष्यन्तस्य चरित्रचित्रणम
(1) राजर्षिः दुष्यन्तः- प्रख्यातवंशोराजर्षिः
धीरोदात्तः प्रतापवान् ।
दिव्योऽथदिव्यादिव्यो वा गुणवान नायको मतः ॥
साहित्यदर्पणस्यास्याः सूक्तेरनुसारेण नाटकस्यनायकः
शौर्यवीर्य पराक्रम शीलार्जवमार्दवादिगुण सम्पन्न इतिहासपुराणादि प्रख्यातवंशे
लब्धजनिः स्यात् । अभिज्ञान शाकुन्तलस्यापि नायको राजा दुष्यन्तः
इतिहासपुराणप्रख्याते चन्द्रवंशे लब्धजनिः
पुरुवंशीयो राजा वर्त्तते । अभिज्ञानशाकुन्तलस्यानेक
पात्रः वर्णितो राजर्षिः वर्तते । तथा-चाह प्रियम्बदानसूयाम्-'मनसूये!
तस्य राजर्षे: प्रथमदर्शनादारभ्य।' इत्यादिकम् । तथा च
द्वितीयाङ्क एक: ऋषिकुमारः प्राह-'अथवा उपपन्नमेतस्मिन् ऋषि
कल्पे राजनि । कुतः'
अध्याक्रान्ता
वसतिरमुनाऽप्याश्रमे सर्वभोग्ये,
रक्षायोगादयमपि
तपः प्रत्यहं सञ्चिनोति ।
अस्यापि
द्यां स्पृशति वशिनश्चारणद्वन्द्वगीतः
पुण्यः
शब्दो मुनिरिति मुहुः केवलं राजपूर्वः ।।
(2) धीरोदात्तनायको दुष्यन्त :- राजनि दुष्यन्ते धीरोदात्तनायकस्य समेगुणाः
विद्यमानाः सन्ति । साहित्य दर्पणकारो विश्वनाथ: धीरोदात्तनायकस्य लक्षणे प्राह'-
अविकत्थनः
क्षमावान तिगम्भीरो महासत्त्वः ।
स्थेयान्
निगूढमानो धीरोदानो दृढव्रतः कथितः ।।
राजा दुष्यन्तः स्वभावेनैवाविकत्थनो वर्तते । सः
स्वेनैवात्मप्रशंसां नहि करोति । यदासः दुर्जयनामक दैत्यगणं हत्वा स्वर्गादायाति
तदा मातलिना प्रशंसितः सन् सो वक्ति यत्, अस्य सम्पूर्णस्य कर्मणः पूर्तिः
मयेन्द्रस्य प्रभावेनैव कृता। एतेषुकर्मसु मम किमपि महत्त्वं नास्तीति ।
राजातीवगम्भीरस्वभावो वर्त्तते । तस्य स्वमनसिमहान् विश्वासो वर्तते । शकुन्तला
विलोक्य स वक्ति-
'असंशयं
क्षत्रपरिग्रहक्षमा यदार्यमस्यामभिलाषि मे मनः ।
सतां
हि संदेहपदेषु वस्तुषु प्रमाणमन्तः करणप्रवृत्तयः ।।' इति
।।
(3)
युवादुष्यन्त :-अभिज्ञानशाकुन्तलस्य नायको राजा दुष्यन्तः
मनोज्ञशरीरमवेक्ष्य प्रियम्बदा स्वमनसि विचारयति-'कोऽनु
खलु एष दुरवगाहगम्भीराकृतिः मधुरमालपन् प्रभुत्वदाक्षिण्यं विस्तारयति । इति ।
राजानंप्रथमं विलोक्यानसूया वक्ति-'आर्यस्य मधुरालापजनितो
विस्तम्भो मामालापयति ।" इति । ऋषिकुमारी दुष्यन्तस्यातिगम्भीराकृतिमवलोक्य
प्राहतु :-'दीप्तिमतोऽपि अस्यवपुषः । इति ।
विश्वसनीयता राजा दुष्यन्तः नगरपरिघप्रांशुबाहुः, अनवरतधनुस्फिालनक्रूरवीच
वर्तते । सः इन्द्रसखा सन् दुर्जयाख्यनामक दैत्यगणं हन्तुम् स्वर्ग गत्वा दैत्यान्
विनाशयति । अत एव महर्षिः कश्यपः स्वपत्नी प्रत्याह राज्ञो दुष्यन्तस्यविषये-
'पुत्रस्य
ते रणशिरस्ययमग्रयायी, दुष्यन्त इत्यभिहितो भुवनस्यभर्ता ।
चापेन
यस्य विनिवतितकर्मजातम्, तत्कोटिमत्कुलिशमाभरणं मघोनः ।' इति ।
राजादुष्यन्तः कुलपत्तेः कण्वस्यायप्नुपस्थितौ दैत्यान् विनाश्य यज्ञस्य रक्षां कृत्वा ऋषीणामिष्टिम् पूरयति । अदृश्यो मातलियंदा माधव्यं पीडयतितदा मातलिमनवलोकयन्नपि राजा दिब्यास्त्राणां प्रयोगेण जिघांसया बाणसन्धानं करोति । अनेन विवेचनेनायमर्थः स्पष्टो भवति यद्राजा दिव्यास्त्राणां ज्ञाता शूरवीरः प्रतापवान् मनोज्ञशरीरश्च विद्यते ।
(4)
मधुरभाषी दुष्यन्त :-प्रभूतैश्वर्यवान्, अनवरतधनुयास्फालनक्रूरवर्माऽपि
राजा दुष्यन्त: मधुरभाषी अपि वत्तते । तस्य वचनेषु क्वापि केनापि रुक्षतानानुभूयते
। तथाहि-यदाऽनसूयाप्रियम्बदाभ्यां सङ्गतां शकुन्तलां स विलोकयति तदा
ता: तस्य सत्कारं चिकीर्षन्ति, किन्तु
राजा वक्ति-'दर्शनेनैव भवतीनां सम्भूतसत्कारोऽस्मि' इति । द्वितीयाङ्क ऋपिकुमारभ्यां विदितोभवान् इहस्थस्तपस्विनाम् ते च
भवन्तमभ्यर्थयन्ते ।' इत्युक्तः सन् वक्ति- किमाज्ञापयन्तीति
। अनेनैव प्रकारेण नगरादागतस्य करभकमुखात् स्वमातृणां वचनं श्रुत्वा स बक्ति-'किमाज्ञापयन्ति ।'
इति । राज्ञोमधुर वचो निशम्य प्रियम्वदाऽप्यनुबभूव 'कोनुखलु
एष दुरवगाहाकृतिः मधुरमालपन् प्रभुत्वदाक्षिण्यं विस्तारयति । पञ्चमाङ्कऽपि शाङ्ग
रवशारद्वताभ्याम् बहुधा क्षिप्तोऽपि सन् स्व शीलं न विजहाति राजा।
(5)
निसर्गसौन्दर्यस्यज्ञातादुष्यन्त :-राजादुष्यन्तः
स्वामिकस्य सौन्दर्यस्यात्यधिक महत्त्वमाकलयति । निसर्ग सुन्दरी शकुन्तला प्रथमे
एवावलोकने विलोक्य सः तस्याः प्रशंसायाम् सहसा प्राह-
'शुद्धान्तदुर्लभमिदं
वपुराश्रमवासिनो यदि जनस्य ।
दुरीकृता
खलुगुणरुद्यानलता बनलताभिः' । इति ।
सः शकुन्तलाया अव्याजमनोहरं वपुविलोक्य वक्ति-
"इदं
किलाव्याजमनोहरं वपुः, तपः क्षमं साधयितुं य इच्छति ।
ध्रुवं
स नीलोत्पलपत्रधारया, शमीलतां क्षेत्तुमृषिर्व्यवस्यति ।।"
इति।।
वल्कलवस्त्रधारिणी अपि शकुन्तला तेनैव प्रकारेण
दुष्यन्तमतानुसारेण शोभते,येन प्रकारेण शैवालसमुदाय परिगताऽपि
नलिनी स्वां शोभा न विजहाति । तथाहि -
सरसिजमनुविद्धं
शैवलेनापि रम्यम् मलिनमपि हिमांशोर्लक्ष्म लक्ष्मी तनोति ।
इयमधिक
मनोज्ञा वल्कलेनापि तन्वी किमिव हि मधुराणां मण्डनं नाकृतीनाम् ।' इति
।
(6) बह्वीनाम् पत्नीनाम् स्वामी दुष्यन्त :-हिन्दूधर्मशास्त्राणांमान्यता
वर्त्तते यत् सति सामर्थ्य बह्वीनाम् पत्नीनां स्वामित्वं दोषाय नहि भवतीति । अभिज्ञानशाकुन्तलस्याध्यनेन
ज्ञायते यद्राज्ञो दुष्यन्तस्य बह्वयः पत्न्यः सन्ति । राजा
दुष्यन्त: निसर्गसुन्दर्या शकुन्तलया साकम्
कण्वाश्रमे गान्धर्वविवाहविधिना विवाहमकरोत् । दुष्यन्तस्यैकापत्नी सानुमती
विद्यते । तस्याः साक्षात्कारं सहृदयाः शाकुन्तलस्य पञ्चमाङ्क कुर्वन्ति यदा सा
वीणायां गायति-
'अभिनवमधुलोभभावितस्तथा
परिचुम्ब्य चूतमञ्जरीम् ।
कमलवसतिमात्र
निवृतो मधुकर ! विस्मृतोऽस्येनां कथम् ।' इति ।
दुष्यन्तस्य तृतीया पत्नी वसुमती वर्तते । साहि
दुष्यन्तस्य पट्टमहिषी वर्तते । यस्याः साक्षात्कारं सहृदयाः शाकुन्तलस्य षष्ठाङ्क
कुर्वन्ति । द्वितीयाङ्क माधव्यस्य वार्तालापेन ज्ञायते यत् दुष्यन्तस्य बह्वयः
पन्यो वर्तन्ते । पत्नीषु राजा दुष्यन्तः कस्याश्चनाऽपि पत्त्या अनादरं नहि करोति
। सः सानुमतीमपि माधव्यस्य माध्यमेन सान्त्वयति । यद्यपि राजा दुर्वाससो महर्षेः
शापेनग्रस्तः सन् पूर्वपरिणीताया अपि शकुन्तलयाः प्रत्याख्यानं करोति, किन्तु
आभरणदर्शनानन्तरं यदा शापो निवर्त्तते तदा सः पूर्वमूढां पत्नी शकुन्तला
संस्मृत्योन्मत्त इव जायते । अतएव दुष्यन्तः एको धीरोदात्तो दक्षिणो नायको वर्तते
।
(8) धार्मिको राजा दुष्यन्त :-राजा दुष्यन्तो धार्मिकः पुरुषो वर्तते । सः राक्षसान्
निहत्य ऋषीणाम् यज्ञानां रक्षां करोति । यदा सः कदाचित् तपोवने याति तदा सः ऋषीणां
निर्विघ्नं धर्माचरणं कामयते । यदा राजानं माधव्यो वक्ति यत्
त्वम् राजाऽसि अतएवाषिभ्यः करमादात्तुं तपोवनं याहि, तदा
राजा वक्ति यत् तपोधनाः तु मह्यमक्षय्यम् करं ददति । तथाहि-
'यदुत्तिष्ठति
वर्णेभ्यो नृपाणांक्षयितद्धनम् ।
तपः
षड्भागमक्षय्यं ददत्यारण्यका हि नः ॥ इति ।।
स्वर्गलोकादपि मातलिनासाकमागच्छन् राजा दुष्यन्त; मध्ये
मार्ग स्थितम् मारीचाश्रमं गत्वा कश्यपादित्योः अभिवादनमावश्यकमनुभवति ।
(6) भारतीयसंस्कृतेस्संरक्षको दुष्यन्तः-राजा दुष्यन्तो
भारतीयसंस्कृतेः संरक्षको वर्त्तते । यद्यपि सः शकुन्तलाया रूपराशि विलोक्य
तस्यामासक्तो भवति तथापि यावत् कालपर्यन्तम् स नहि जानाति यत् शकुन्तला मेनाकायां
संजाता महर्षेः भवति । तां कण्वेन पालिताम् विश्वामित्रशुक्रसम्भूतामेव ज्ञात्वा साकम्
विवाहं करोति । विश्वामित्रस्य पुत्री वर्त्तते, तावत्कालपर्यन्तम्
सः तयासाकमुद्वाहं कर्तुमुद्यतो नहि राजा तया अनेनैव प्रकारेण यदा कण्व शिष्याः
शकुन्तलामादाय राज्ञः समक्षमुपस्थिताः भवन्ति तदा राजा दुर्वाससः शापमोहितः सन्
तामपरिचिन्वन्नपि शकुन्तलायाः स्वाभाविकेन सौन्दर्येण प्रभावितो भवति, अथापि तस्याः पूर्व परिणीता पत्नीरूपेण स्मरणाभावात् परदार
ग्रहणजन्यपापभियाक्रान्तः सन् ताम् पत्नीरूपेण नहि स्वीकरोतिदुष्यन्तस्यैव शब्देषु
'इदमुपनतमेवं
रूपम क्लिष्टकान्ति प्रथमपरिगृहीतं स्यान्न वेत्यध्यवस्यन् ।
'भ्रमर
इव निशान्ते कुन्दमन्तस्तुषारं, न खलुसपदिभोक्तुम्
नापिशक्नोमि मोक्तुम् ।'इति
राजा स्वचरित्रस्य विषये पूर्णरूपेण विश्वस्तो
वर्त्तते । सः वक्ति शकुन्तलामवलोक्य-
'असंशयंक्षत्रपरिग्रहक्षमा
यदार्यमस्यामभिलाषि मे मनः ।
सतां
हि संदेहपदेषु वस्तुषु प्रमाणमन्तः करण प्रवृत्तयः ।।' इति
।।
सः जानाति पौरवाणाम् विनिपात: असंभवो वर्तते, अतएव
वक्ति सः कण्वशिष्ययोः समक्षम्-
'विनिपात:
पौरवर्लभ्यत इत्यश्रद्धेयम् वचः ।' इति ।
संक्षेपतो राजा दुष्यन्तः स्वमातृणामाज्ञाकारी पुत्रः, कर्तव्यपरायणः,
प्रजाणाम् पालकः, ऋषीणां मनसा समादर कर्ता,
संयतस्वभाववान् धीरोदात्तो नायकश्च वर्त्तते ।
कोई टिप्पणी नहीं:
एक टिप्पणी भेजें