पुराणानां- वेदमूलकत्वं,अध्ययनावश्यकतांं,वैशिष्टयं, एतिहासिक मूल्यं
पुराण- महिमा, महत्व, उपयोगिता
1. पुराणानां महिमा
पुराणवाङ्मयं भारतीयजीवनसाहित्यस्यास्ति अमूल्यं रत्नं तथाऽतीतं वर्तमानेन सह संयोजयितुं स्वर्णमयी शृङ्खला । विश्वसाहित्यस्याक्षय-भाण्डारेऽष्टादश महापुराणानि अनुपमानि सर्वश्रेष्ठानि च रत्नानि सन्ति । इमानि चास्माकं सामाजिक-सांस्कृतिक-राजनीतिक-धामिक-दार्शनिक-जीवनं स्वच्छदर्पणवत् प्रतिबिम्बितं कुर्वन्ति, सहैव सरल-भाषया क्रमबद्धकथानकशैल्या च प्राचीनानि सन्त्यपि नवीनतमां स्फूति सञ्चारयन्ति ।
भारतीयवाङ्मये पुराणसाहित्यस्य कृते एकं विशिष्टं महत्त्वपूर्णञ्च स्थानं विद्यते । धार्मिकपरम्परायां वेदानन्तरं पुराणानामेव मान्यता वर्तते । पौराणिकज्ञानस्याभावे वैदिकसाहित्यस्यार्थावबोधः सर्वथाऽ सम्भवो विद्यते। यथा "इदं विष्णुविचक्रमे त्रेधा निदधे पदम्, समूढमस्य रांसुरे" (ऋग्वेदे १।५।२२।१७) अस्य मन्त्रस्यार्थो न सायणादिभाष्यैरपि सम्यक् स्पष्टीभवति, यद् विष्णुना कदा कयं केन प्रकारेण वा विश्वमिदं त्रिभिः पदैः मापितम् ? किन्तु पुराणेषु यदा वलिवामनकथया मन्त्रार्थस्यास्य विवरणं सम्यग्रुपलभ्यते तदा सन्देहस्य कश्चनावसरो न तिष्ठति । यथा वा "नमो नोलग्रीवाय" (यजुर्वेदे १६।२८) इति मन्त्रस्यार्थो महीधरेण स्वभाष्ये कृतोऽस्ति यद् विषभक्षणान्नीलं जातं कण्ठं यस्य तस्मै शिवाय नमः, परन्तु अनेन भाष्यार्थेन न स्पष्टं जायते यच्छङ्करेण कदा कथं केन प्रकारेण विषभक्षणं कृतम् ? किन्तु पुराणेषु समुद्रमन्थनप्रसङ्गे अस्य समाधानं सम्पूर्णरूपेण जायते । अतः पौराणिकसाहाय्यं विना वेदानां गूढार्थस्य समाधानं न सम्भवति । सूत्ररूपस्य वेदस्य भाष्यभूतं पुराणमर्थपरकं भूत्वा तदुपयोगित्वं नितरां वर्द्धयति ।
विश्वस्मिन् विद्यमानेषु ग्रन्थेषु भारतीयैः सुरक्षितो वेदराशिः परमप्राचीनोऽस्तीत्यत्र न कापि विप्रतिपत्तिः । अतः स कदा प्रादुर्भूतः केन वा प्रणीत इति विषये सुनिश्चितं न किमपि वक्तुं शक्यम् ! भारतीयास्तु वेदोऽनादिरपौरुषेयश्चेति श्रद्धते । अनादिशब्देन प्रारम्भ समयाभावः, अपौरुषेयपदेन च पुरुषकर्तृत्वाभावो बोध्यते । एवञ्चेश्वर-वन्नित्यं दोषरहितं स्वतः प्रमाणञ्च वेदजातमिति भारतीयानामस्ति विश्वासः ।
अतिप्राचीनकालतः समायातेऽपि वेदजाते श्रकाशि काश्मीरं यावत्, हिमालयतः कन्याकुमारीपर्यन्तं च पाठभेदाभाव आश्चर्यं जनयति सुविचारकाणां विपश्चितां चेतस्सु । अतो वेदरक्षकारणां परमतपस्विनां ब्राह्मणानां महती प्रशंसा परमा प्रतिष्ठा च प्रचलति प्राचीनकालत एव । तैस्तु सपरिश्रमं पदघनक्रमादिविकृतिद्वारा महता प्रयत्नेन दृढया निष्ठया नैकानि कष्टानि सोढ्द्वापि वेदाज्ञा राजाज्ञेवाद्य यावत् परिपाला ते। भारते प्राचीनकालतः प्रणीतानां सर्वविषयकशास्त्राणां साक्षात् परम्परया वा वेद एव मूलत आश्रयो विद्यते ।
विदन्ति जानन्ति प्राप्नुवन्ति वा धर्मार्थकाममोक्षानेभिरिति वेदा इति व्युत्पत्त्या "विज्ञाने" "विलु लाभे" वा इति धातोः "हलश्च" (३।३।१२१) इति पाणिनीयसूत्रेण करणघत्रा वेदशब्दो निष्पद्यते । एवञ्च वेदशब्दस्य मुख्योऽर्थो ज्ञानं परन्तु ज्ञानप्रदानां ग्रन्यानामपि वेदसंज्ञेति व्यवहारः । वेदलक्षणवर्णनप्रसङ्गे भगवता सायणाचार्येणापि "इष्टप्राप्त्य निष्टपरिहारयोरलौकिकमुपायं यो ग्रन्थो वेदयति स वेदः” इति प्रत्यपादि । अत एवोक्तं तन्त्रवातिके कुमारिलभट्टेन -
प्रत्यक्षेणानुमित्या वा यस्तूपायो न विद्यते ।
एनं विदन्ति वेदेन तस्माद् वेदस्य वेदता ।।
प्रामाण्यविवेचनप्रसङ्गे वेदानां स्वतः प्रामाण्यमितरेषां शास्त्राणां तु वेदमूलकत्वेन प्रामाण्यमिति मीमांसायां तत्र तत्र प्रपञ्चितमस्ति । निखिलभूमण्डलस्य वाङ्मयेषु भारतीयं वाङ्मयं वेदराशिर्मूर्द्धाभिषिक्त इति नातितिरोहितं विपश्चिदपश्चिमानाम् । तत्कारणञ्च वेदानामपौरुषेय-त्वमेव । तदुपवृंहणार्थं यानीतिहासपुराणानि समुपलभ्यन्ते, तेष्वपि मनसो विमुग्धकरमपूर्वं ज्ञानं विज्ञानञ्च संगृहीतं वर्तते, यज्जिघृक्षवः सहृदया अहनिशं कृतभूरिपरिश्रमा अपि पारं गन्तुमक्षमाः तीरे एवावतिष्ठन्ते । अतो वेदपुराणयोः समन्वयपूर्वकानुशीलनाभ्यासो नितरामपेक्ष्यते ।
2.पुराणानां महत्त्वम्
पुराणानां महत्त्वं विविधाभिः दृष्टिभिरवगभ्यते । धार्मिकदृष्ट्या पुराणानि वेदविहितस्यैव धर्मस्य भावगम्यया सरलया भाषया विशदं वर्णनं कुर्वन्ति पुराणानां सामाजिकं महत्त्वमपि न्यूनं नास्ति । प्राक्तनस्य समाजस्य स्वरूपमस्माभिः पुराणेरेवोपलभ्यते । पौराणिकस्येतिहासस्य पुष्टिस्तु तत्रतत्रोपलब्धः शिलालेखेः वैदेशिकानां यात्रावर्णनेन चेदानीं प्रचु रनात्रायां वोभूयते । ऐतिहासिकदृष्ट्या च पुराणेषु तीर्थानां विशदं वर्णनं विद्यते, येन तत्तत्स्थानानां विस्तृतस्य भूगोलस्य सम्यग् ज्ञानं भवति । स्कन्दपुराणस्य काशीखण्डे प्रत्येकस्थानानां शिवलिङ्गानां च विस्तृतं वर्णनं विद्यते, यत्सहयोगेन काश्याः प्रसिद्धानां भूभागानां समोचानतया ज्ञानं भवितुमर्हति । श्रूयते - विदेशोया विद्वांसः पुराणानां साहाय्येनैव नीलनद्या अन्वेषणं कृतवन्तः । माननीय डा० कप्तानस्पीकेन मिश्रदेशे प्रवहनशोलाया नोलनद्या अन्वेषणं पुराणसाहारयेनैव कृतमस्ति । पुराणे नीलनद्या उद्गमस्थानं कुशद्वीपे निदिष्टमस्ति । नीलनद्या अन्वेषणं कुर्वता कप्तानस्पीकेन कुशद्वीपमाधुनिकनूवियां मत्वा स्वकीयो निर्णयः कुतोऽस्ति ।
पुराणानां प्रमुखं प्रयोजनं वेदविहितार्थानां जनसाधारणेषु प्रचारो विद्यते । एतत्सिद्धये तैः सरला सुगमा संस्कृतभाषाऽवलम्बिता । केवलं भारतवर्षे एव नहि, किन्तुभारताद्वहिविविधेषु देशेषु पुराणैः वैदिकविचार-धारायाः प्रवाहविस्तारस्य सुयशो लब्धम् । पुराणानां कृपया सर्वसाधारणा मनुष्याः स्वजीवनं संयमशीलं विधाय कल्याणमार्गप्राप्तेरधिकारं प्राप्त-वन्तः । वैदिकधर्मस्य लोकप्रियत्वनिर्माणश्रेयः पुराणैरेव प्राप्तमस्ति । पुराणानि समस्तानां विद्यानामक्षयाः कोषाः सन्ति । अतः विविधानां दरिद्रतानां लक्ष्योभूतमपीदं भारतवर्षमद्यत्वेऽपि पुराणानां प्रभावेण धनवानिव स्वकोयं शिरो विश्वसमक्षे समुन्नतं कर्तुं समर्थमस्ति
पुराणानि गौरवदृष्ट्या अतएव दृश्यन्ते, यदत्र वेदानां शिक्षायाः पुष्टिः कृताऽस्ति दृष्टान्तद्वारा च वेदार्थानामेव विशदीकरणं विद्यते । विश्वेऽस्मिन् कस्या अपि सभ्यजातेः पार्श्व पुराणसदृशः सर्वाङ्गपूर्णो न कोऽपि ग्रन्थो विद्यते। पुराणेषु वेदार्थानां स्पष्टीकरणेन सह कथा-वैचिश्यद्वारा गूणाद्गुढतमस्यापि तत्त्वस्य साधारणजनानां हृदयङ्गम-सम्पादन वैशिष्ट्यमस्ति ।
वर्तमाने युगे धर्मरक्षायाः, वर्णाश्रमव्यवस्थाप्रचारस्य, भारतीयायाः संस्कृतेरुद्बोधस्य, भक्तेविकासस्य च यदर्शनं बोभवीति, तस्य श्रेयः पुराणा-नामेवास्ति । पुराणैरेव भारतीयादर्शजीवनस्य, भारतीयायाः सभ्यतायाः संस्कृतेः, विद्यायाः वैभवस्य, भारतीयानां ज्ञानगरिम्णः, उत्कर्षस्य च वा-स्तविकं ज्ञानं भवति । प्राचीनकाले भारतीया आधिभौतिकाधिदैविका-ध्यात्मिकीनामुन्नतीनां चरमं सीमानमुपगता आसन्, एतस्य संकेतः पुराणद्वारा एवानुभूयते । अत एतन्निःसंशयं वक्तु' शक्यते यत् पुराणानि बद्धानां मुमुक्षूणां जीवन्मुक्तानां च मनुष्याणां सन्मार्गप्रदर्श-कानि ग्रन्थरत्नानि सन्ति ।
वेदे सूक्ष्मरूपेण यन्निदिष्टमस्ति तस्यैव विस्तृता व्याख्या व्यास-देवेन भाष्यरूपेण महाभारते पुराणेषु च कृताऽस्ति । अतः स्वयं तेनैव महाभारते संकेतः कृतोऽस्ति यत् "इतिहासपुराणाभ्यां वेदं समुपवृं हयेत् ।" अद्यत्वे यद्यपि वेदानां सर्वाः शाखा नोपलभ्यन्ते तथापि दिव्य-ज्ञान- सम्पन्नः त्रिकालदर्शी महर्षिर्वेदव्यासः तासां मूलविषयं पुराणेषु यत्र तत्राङ्कितवानस्ति; येनाद्यापि बहूनां वेदशाखानामनुपलब्धावपि तासां प्रतिपाद्यविषयाणामवगाहन क्रियते एव । एवं वेद-वेदाङ्ग-दर्शन-भूगोल-खगोल-वास्तुविद्या-शिल्पविद्या-रत्नपरीक्षादिविद्यानां विवरणा-त्मकप्रसङ्गोपस्थापने पुराणानां महन्महत्त्वं गौरवं च विद्यते । वेदे पुराण-स्याप्युल्लेखो विद्यते, तथा पुराणं पञ्चमो वेदो मन्यते, यथा- "एवं वा ह्यरे अस्य महतो भूतस्य निःश्वसित मृग्वेदो यजुर्वेदः सामवेदोऽथर्वा-ङ्गिरस इतिहासः पुराणं विद्या उपनिषदः" ( वृ० उ० २।४१०); यथा वा-"स होवाच ऋग्वेदं भगवोऽध्येमि यजुर्वेदं सामवेदमथर्वाणं चतुर्थमितिहासं पुराणं पञ्चमं वेदानां वेदम्" (छ० उ० ७।१.२) । अतः वेदानां प्रामाण्ये पुराणानामपि प्रामाण्यं स्वीकृतमेव भवति । यथा ब्रह्मणः सकाशात् तपसा पवित्रान्तःकरणानां महर्षीणां निर्मले हृदये वेदानामाविर्भावो जातः, तथैव ईश्वरानुग्रहेण तेषामेव महर्षीणां मनःसु पुराणानामपि प्रादुर्भावोऽजायत । संस्कृतसाहित्ये पुराणानां स्थानं महदुन्नतमस्ति । यतो वेदानन्तरं सर्वमान्यानि सर्वप्राचीनानि च पुराणान्येव सन्ति । सृष्टयादी “यो ब्रह्माणं विदधाति पूर्वं यो वै वेदांश्च प्रहिणोति तस्मै (श्वे०उ०६।१८) इत्यनुसारं प्रथमं ब्रह्माणमुत्पाद्य परमेश्वरः वेदज्ञानमेव तस्मै उपदिशति । ततो भगवतो वेदज्ञानमुपलभ्यब्रह्मा यान्यन्यानि शास्त्राणि स्मरति । तत्र सर्वप्रथमं पुराणान्येव स्मरति । तथाचोक्तं पद्मपुराणे सृष्टिखण्डे, (११४५) स्कन्दपुराणस्य रेवाखण्डे (उ० ११२४) तथा मत्स्यपुराणे च-
पुराणं सर्वशास्त्राणां प्रथमं ब्रह्मणा स्मृतम् ।
अनन्तरश्च वक्त्रेभ्यो वेदास्तस्य विनिर्गताः ।। (५३।३)
अतो वेदवत्पुराणान्यपि नित्यानि सनातनानि अपौरुषेयाणि सिध्य-न्ति । अतएव भगवत्पूज्यपादैः श्रीशङ्कराचार्यमहोदयैः बृहदारण्यकभाष्ये स्पष्टमुक्तम्- "निःश्वसितमिव निःश्वसितं यथा अप्रयत्नेनेव पुरुषनिःश्वासो भवति एवं पुराणम्" । महर्षिणा वात्स्यायनेन च स्वकीये न्यायदर्शन-भाष्ये- "य एव मन्त्रब्राह्मणस्य द्रष्टारः प्रवक्तारश्च ते खल्वितिहासपुराण-स्य धर्मशास्त्रस्य चेति विषयव्यवस्थापनाच्च प्रमाणम्। यज्ञो मन्त्रब्राह्मणस्य, लोकवृत्तमितिहासपुराणस्य, लोकव्यवहारव्यवस्थापनं धर्मशास्त्रस्य च विषयः ।” अलौकिकयोगबलेन समस्तं विश्वं हस्तामलकवत्पश्यद्भिः पूज्यपादैः श्रीपतञ्जलिमुनिभिरपि स्वकीये पाणिनीयव्याकरणमहाभाष्ये पशपशाह्निके "वाकोवाक्यमितिहासः पुराणम्" इति वदन्द्भिः पराणानां प्रामाण्यं स्पष्टमेव स्वीकृतमस्ति ।
वेदपुराणयोः पार्थक्यम्
यद्यपि पुराणेषु वेदविहितानामेव विषयाणां विशदीकरणस्य विद्य-मानत्वाद् वेदपुराणयोरैक्यमस्ति, तथापि उभयोः महदन्तरं विद्यते । वेदा द्विजसमुदायेषु प्रतिष्ठिता अशिक्षितासु जनतासु च अपरिचिताः सन्ति, परं पुराणानि सर्वेषु नरेषु सर्वासु च नारीषु विचरन्ति, सर्वेषां मनांसि अनुरञ्जयन्ति सर्वपरिचितानि च सन्ति । पुराणानां कृपया एव वेदा विश्वर्वातनां सर्वविधानां नराणां नारीणां च जीवनं संनियम्य चरमल-क्ष्ये परमतत्त्वे विशुद्धप्रेम्णि निर्मलानन्दस्य मार्गे उत्कृष्टकल्याणं प्रवर्तयितु-मधिकारं प्राप्तवन्तः । वेदेभ्यः पुराणानामिदं वैशिष्ट्यं विद्यते, यत्र वेदैः "यतो वाचो निवर्तन्ते अप्राप्य मनसा सह" इत्युक्त्वा "नेति नेति" च कृत्वा यः परमेश्वरो बुद्धीन्द्रियादिभिरगम्यो निर्दिष्टः, तत्र पुराणैः तं परमात्मानं सर्वसाधारणानां बुद्धीन्द्रियादेविषयं वर्णयित्वा सर्वसमक्षमुपस्थाप्यते सः । वेदानां 'सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म" पुराणेषु भक्तानां कृते न केवलमाराध्य-निलयरूपेण देवस्य प्रेममयीमूर्तिरूपेण औदार्यसौन्दर्यमाधुर्यादीनां चोपस्थितं भवति, किन्तु दीनबन्धु-दीनानाथ-करुणावरुणालय-पतित-पावनाशरणशरणानाथनाथादिरूपेणापि समये समये उपतिष्ठते । वेदेषु nअब्राह्मरूपेण वणितं ब्रह्म पुराणेषु अनेकेषु रूपेषु आविर्भूय जीवमात्रस्य चाक्षुषप्रत्यक्षगोचरीभवति ।
अपाणिपादो जवनो गृहीता पश्यत्यचक्षुः स शृणोत्यकर्णः ।
स वेत्ति वेद्यं न च तस्यास्ति वेत्ता तमाहुरद्र्यं पुरुषं महान्तम्' ।।
इत्यादावपाणिपादादिरूपेण वणितं वेदस्य ब्रह्म पुराणेषु -
तमद्भुतं बालकमम्बुजेक्षणं चतुर्भुजं शङ्खगदायुर्दायुवम् । श्रीवत्सलक्ष्मं गलशोभि कौस्तुभं पीताम्बरं सान्द्रपयोदसौभगम् ॥ महार्ह वैडूर्यकिरीटकुण्डल त्विषा परिष्वक्तसहस्रकुन्तलम् । उद्दाम काञ्चयङ्गदकङ्कणादिभिर्भावरोचमानं वसुदेव ऐक्षत ॥
इत्यादिना विग्रहवान् निर्दिष्टः । यत्र वेदणितस्य ब्रह्मणः केवलं स्मरणमेव कर्तुं शक्यते, तत्र मनुष्याः पुराणप्रतिपादितस्य श्रीपरमेश्व-रस्य सेवां स्पर्श दर्शनं च कर्तुं पारयन्ति, तन्मुखेऽनेकविधं भोज्यपदार्थं दातुं शक्नुवन्ति तेन सह वार्तालापौ कर्तुं प्रभवन्ति, तेन सह विवि-घानां भावानामादानं प्रदानमपि कतु पारयन्ति वहुविधं स्वकीयं मनो-रथं पूरयितुं च शक्नुवन्ति । पुराणप्रपश्चितः परमेश्वरः स्वस्माच् चिन्मय-धाम्नो भूमाववतीर्य प्राणिमात्रमध्ये विचरति, तेषां कष्टं च दूरी-करोति । पुराणपरमेश्वरो वेदस्य बह्म व न केवलं ज्ञेयं ब्रह्म जीवस्य जगतश्च मूलकारणं निर्गुणं निर्विकारमद्वितीयं चित्स्वरूपमेवास्ति, किन्तु स साकाररूपेण प्रत्यक्षविषय उपास्यः, सर्वासु अवस्थासु आश्रयणीयः, प्रेमकरुणासहानुभूतिसम्पन्नः शरणागतानां दीनानां दुःखिनां चार्तत्राण-तत्परश्चास्ति ।
यत्र वेदानां डिण्डिमघोषोऽस्ति यद् ब्रह्म नामरूपाभ्यां परं विद्यते तत्र पुराणानि तं सर्वनामिनं सर्वरूपिणं सर्वभावमयञ्च वदन्ति । वेद-स्यैव ब्रह्म पुराणेषु असंख्यैर्नामरूपभावैः विभिन्नरूपेणात्मानं प्रकट-यति । तदेव ब्रह्मा विष्णुः शिवः शक्तिः गणेशः सूर्यादिश्वास्ति, तदेव रामः कृष्णो वामनो नृसिहः मत्स्यो वराहो वौद्धश्वास्ति । तदेवेन्द्र आदित्यो यमो वरुणः कुबेरोऽग्निश्वास्ति । यत्र वेदेषु ब्रह्म एकमेवास्ति तत्र पुराणेषु सर्वसम्प्रदायसिद्धानां विविधानां देवानां देवीनाञ्चोपासनां स्वीकृत्य सर्वषां माहात्म्यं गौरवं च गीतमस्ति । एकमेव परमात्मानं विभिन्नसम्प्रदायानुसारं विभिन्ननामरूपभावैः वर्णयद्भिः पुराणैः सर्वे सम्प्रदाया एकत्वसूत्रे निबद्धाः सर्वाणि धर्ममतसाधनप्रणालीवैशिष्टया-दीनि चाक्षुण्णानि स्थापयद्भिस्तैः तेषामान्तरिका भेदाश्च सुरक्षिताः स्वापिताः सन्ति ।
पुराणानुसारं सर्वे सम्प्रदाया विभिन्ननामरूपभावेषु एकस्यैव विश्वात्मन उपासनां कृत्वा स्वीयं जीवनं कृतार्थं कुर्वन्ति । पुराणानां प्रभावेण भारतीया धर्मजिज्ञासवः तत्तत्सम्प्रदायेषु विभक्ता श्रपि एकस्य वैदिकस्य सनातनधर्मस्यानुसरणं कुर्वन्ति । विविधानां देवानां देवीना-ब्रोपासकाः सन्तोऽपि एकस्यैवाद्वितीयस्य ब्रह्मण उपासकाः सन्ति । सर्व-सम्प्रदायोपासका इदं जानन्ति यद् वैष्णवा विष्णोः विभिन्नैर्नामरूपभावैः यमुपासते, तमेव शैवाः शिवस्य विभिन्ननामरूपभावैः शाक्ताश्चोपासकाः कालीदुर्गाचण्डीभगवतीत्यादिरूपैः तमेवाराधयन्ति । तत्तत्पुराणानि तत्तन्नामरूपलीलानामाश्रयं कृत्वा एकस्यैव ब्रह्मणो विशिष्टाविर्भावस्य महिमानं कीर्तयन्ति, विभिन्नोपासकसम्प्रदायहृदयानि चावर्जयन्ति ।
पुराणैः सर्वातीतं ब्रह्म जडजगतो मानवसमाजमध्ये आनीय भगवता सह मनुष्याणां सर्वविधं व्यवधानं दूरीकृत्य मनुष्येषु देवत्वाव-बोधो भगवत्सत्तानुभूतिश्चोद्भाविता। पुराणानां जगत् न केवलं जडजग-देवास्ति, किन्तु तत् सच्चिदानन्दघनस्य भगवतो लीलाभूमिरस्ति । भग-वान् विशुद्धेन सत्त्वमयेनालौकिकेन देहेनाविर्भूय अस्मिन् देवश्लाघ्ये भव-भीतिभञ्जनार्थसमुद्भवाभिर्भगवतीभागीरथी-कालिन्दी-सरयू-नर्मदादिभिः नदीभिः परमपवित्रे भव्ये भारतभूभागे भ्रमन् सर्वत्र विशुद्धसत्त्वस्यावि-च्छिन्नां धारां प्रवाह्यति। पुराणानि सर्वश्रेणीमनुष्यान् भगवत आविर्भावं लौलां च दर्शयन्ति । पुराणद्वारा भारतवर्षस्यासंख्यानां नगर-ग्राम-नदी-वन-पर्वत-सरोबर-सागरादीनां ज्ञानं भवति । पुराणेषु सर्वेषां कृते नैकमेव किममि तोर्थ निश्चितमस्ति, किन्तु भारतवर्षस्य सर्वेषु प्रान्तेषु पवित्राणि तोर्थानि सन्ति, सर्वत्र च भगवतो लीलाऽभवत् । एवम् पुराणानि समस्तां भारतभूमि चिन्मयस्य भगवतो लोलाघामरूपेणोपस्थापयन्ति । पुराणानां कृपया एकैकस्य भारतवर्षवासिनः कृते सर्वा भारतभूमिः सत्कार्या स्नेहमयी दयामयी दात्सल्यमयी आनन्दमयी जननीव पूज्या समादरणीया रक्षणीया चास्ति । अनया दृष्ट्या भारतभूमेः दर्शनस्य सेवायाश्च शिक्षादानं पुराणानामेव पवित्रं कर्तव्यमस्ति ।
पुराणेषु मानवजातेरितिहासो विशेषतश्च प्राचीनस्य भारतस्येति-वृत्तं वणितमस्ति । तत्र कियतामुत्थानं बहूनां च पतनं कवित्वपूर्णभाषाया-मालोचितमस्ति । किन्तु अस्य वर्गाग्निस्यान्तरिकी दृष्टिः साधारण-स्येतिहासस्य दृष्टितः पृथगस्ति । अत्र घटनानामुल्लेखमात्रमुद्देव्यं नास्ति, नापि च राज्ञामुत्थानपतनयोः समावेशः पुराणानां प्रधानं कार्यं विद्यते । एतत्तु पुराणानां दृष्टौ भगवल्लीलाया अङ्गमात्रमस्ति । पुराणेषु सृष्टिस्थितिप्रलयानां लीलायाः भगवतो न्यायकरुणाप्रेम्णां विधानस्य जीवानां कर्मकलापस्य च वैचित्र्यपूर्णेतिहासाश्रयेण वर्णनं विद्यते। मनुष्या मानवेतिहासस्य श्रवणमध्ययनं च कृत्वा तत्र भगवल्लीलाया एवास्वादं कुर्वन्त्विति मुख्यमुद्देश्यमस्ति । एवं पुराणैः जगत्, जीवम्, ईश्वरञ्चैकरूपे प्रस्तुत्य समस्तस्य मानवजगतः संस्कृतिरेकस्यामुन्नततरभूमिकायां प्रतिष्ठापिता ।
आध्यात्मिकसाधनाय बहूनि स्तोत्र-कवच-सहस्रनामादीनि पुराणेष-पलभ्यन्ते । यत्र वेदेषु प्रकृतेनिरूपणं विद्यते तत्र पुराणेषु अधिष्ठात्री-देवीरूपेण प्रकृतेविशदीकरणं कृतमस्ति । अस्मिन्नेवाधारे महर्षिभिः स्मृतिग्रन्थेषु व्यवहारभागस्य प्राशस्त्यं गीतमस्ति । तथाच वेदवेदाङ्ग-पुराणस्मृत्यादयो धर्मशास्त्राणि कथ्यन्ते । एतेषां श्रवणेन मननेन निदि-ध्यासनेन च प्राणिमात्रस्य अवश्यं कल्याणं संभवति ।
पुराणोपयोगिता
अद्यत्वे भारतीयेतिवृत्तार्थं स्वतन्त्ररूपेण पुराणानां मान्यता समारब्धा । ऐतिहासिकसामग्र्यन्वेषणार्थं यत्र-तत्र पुराणानां विशेष-रूपेणालोचनात्मकमध्ययनं प्रचलति । आधुनिका इतिहासकारा डा० विल्सन-रैप्सन-स्मिथ-जिटर-कीथ-मैकडानल कप्तानस्पीक-किर्फल-जाय-सवाल-भाण्डारकर-रायचौधुरी-प्रधान दीक्षितार आल्तेकर-रंगाचार्य-जयचन्द - डा० राजबलीपाण्डेय डा० काणे-हरप्रसादशास्त्री-डा० आर सी० हाजरा-डा० पुसलकर-प्रभृतयो विद्वांसः स्वकीयेषु ऐतिहासिकग्रन्थेषु समीक्षासु प्रबन्धेषु लेखेषु च पौराणिकसामग्रीणां प्रचुरमुययोगं कृतवन्तः कुर्वन्ति च । दीक्षितारेण पुराण-इन्डेक्शनामक एको विशाल-कायो ग्रन्थः त्रिषु भागेषु लिखितो वर्तते, यः पुराणगवेषकेभ्यो विद्वद्दभ्योऽ-त्यन्तमुपकारी वर्तते । डा० राजेन्द्रचन्द्रहाजरामहोदयेन पुराणसम्ब-न्धिनोऽनेके ग्रन्थाः प्रणीताः सन्ति प्रणीयन्ते च । तल्लिखितं स्टडीज् इन् पुराणिकरेकाडूस आफ् हिन्दू राइट्स एण्ड कस्टम्सनामकं पुस्तकं पौराणिकशोधकार्यायात्यन्तं महत्त्वपूर्णं परमोपयोगि च विद्यते । तस्य विस्तृतभूमिकासहित विष्णुपुराणस्यांग्रेजीसंस्करणं महदुपादेयं वर्तते । तथा डा० देवेन्द्रकुमारराजारामपाटिलद्वारा निबद्धः कल्चरल हिस्टरी फाम दि वायुपुराणनामा ग्रन्थः पौराणिकगवेणात्मककार्यायातिशयो-पयोगी सिद्धोऽस्ति । भारतीयसंस्कृतेः सभ्यतायाश्च व्यापकेतिहासाय पौराणिकसाहित्यस्य महती उपयोगिता वर्तते । यतो हि पौराणिके वाङ्मये भूतत्त्व-भूगोल-खगोल-राजनीति-कलाविज्ञान-दर्शनतत्त्वज्ञान-सम्बिधान-धर्मार्यादीनां लोकोपयोगिनां शास्त्रीयविषयाणाञ्च साङ्गोपाङ्ग-विवरणमुपलभ्यते ।
पुराणकालिक स्थिति दिग्दर्शनम्
आध्यात्मिकविचारधारया प्राचीनकाले आर्यैः पोराणिकविषयेषु पर्याप्तमनुसन्धानं कृतमासीत् । तदानीन्तनः साधारणोऽपि व्यवहारः, ऐक्येन च भावेन क्रियतेस्म । चेतनप्राणिभिः सह पृथ्वी-जल-वह्नि-वायु-वनस्पतिप्रभृतीनां जडपदार्थानामेकताया मनुष्यैः सह पशूनामेकताया देवैः सह मनुष्याणामेकतायाः स्त्रीभिः पुरुषाणामेकतायाश्च विस्तृतं वर्णनं पुराणेषु प्राप्यते । एवं विश्वप्रेम्ण एकता भारतोयेषु व्यापृताऽऽसीत् । अत एवेश्वरेणापि पशु-पक्षि-मनुष्य-देव-तिर्यगादिषु योनिषु वाराह-मत्स्य-कूर्म-नृसिह-हंस-हयग्रीवादयोऽवतारा गृहीताः । यद्यपि पुराणेषु भोतिकोन्नतेः वर्णनमाधुनिककालादत्युन्नतं दृश्यते तथापि आध्यात्मिकभावशून्या भौतिकी समुन्नतिः तत्काले निन्दिता, विनाशकारिणी आसुरी च सम्पत्तिः मन्यतेस्म । तदानीन्तना जनाः स्थूलश री व्यवहारस्यैतावन्म-हत्त्वं न ददतिस्म यावदाधुनिकर्दीयते । आध्यात्मिकभावेन क्रियमाणं कार्यं ते उत्तमं मन्यन्तेस्म । दैत्यकुलोत्पन्नः प्रह्लादोऽपि आध्यात्मिकबला-वलम्बनेन भक्तराजो भूत्वाऽद्यापि समादरेण स्मर्यते, दैत्यपतेर्बलेः द्वारि प्ररिवत् सर्वदा गदापाणेविष्णोरुपस्थितिश्च श्रूयते ।
पौराणिककाले आर्याणां व्यवहारिकव्यवस्था न हीदानीमिव सङ्कुचितासीत्, किन्तु अत्युदाराऽऽसीत् । मातापित्रोर्गुणानां सन्ततिषु वर्णव्यवस्थायामधिको विश्वास आसीत् । क्षत्रियेण राज्ञा मनुना निर्मिता मनुस्मृतिर्बाह्मणैरपि मान्या जाता। शुकदेववदमलान्तःकरणा मुनयोऽपि क्षत्रियाद्राज्ञो जनकाद् ब्रह्मज्ञानस्यो-पदेशं गृहीतवन्तः । धर्मव्याधादपि तपस्वी कौशिको नामा ब्राह्मणो धर्मोपदेश गृहीतवान् । जाजलिना मुनिनापि तुलाधारवैश्याद् ज्ञानं प्राप्तम् । धनुविद्याचार्यो ब्राह्मणो द्रोणाचार्यः क्षत्रियसेनायाः प्रधान-सेनापतिबंभूव । अर्जुनेन नागकन्यायामृलूप्यामुत्पन्न इरावान् तथा भीमद्वारा राक्षसकन्यायां हिडिम्बायां जातो घटोत्कचश्च युद्धे क्षत्रियैः सह भागं गृहीतवन्तौ । निषादराजस्य भिल्लजातीयायाः शवर्याः पक्षिणो जटायुषश्च कीतिराध्यात्मिकविचारशीलतया समादरेण पुराणेषु गीयते । त्रीणां भौतिकोऽधिकारस्तदानीं परिस्थित्यनुसारं साधारणपुरुषापे-क्षयाऽल्पीयानेवासीत् परं तासां समादरः पुरुषापेक्षयाऽधिक आसोत् ।
तथा तासां सम्मानापमानयोः पूर्णं ध्यानं दीयतेस्म । एकस्याः सीताया रक्षायै भगवता रामेण दुराचारिणो रावणस्य सर्वस्वं नाशितम् । एकस्य द्रौपद्याः सभायामपमानाद महाभारतसंग्रामे कौरवकुलस्य संहारो जातः । एकस्या एव सत्या अपमानेन क्रुद्धस्य भगवतो महादेवस्य जटाजूटान्निर्ग-तैर्वीरभद्रादिभिर्वीरैः प्रजापतेर्दक्षस्य यज्ञो विध्वस्तः । तदानीं मातृनाम्ना पुत्राणां सम्बोधने विशिष्टं गौरवमनुभूयतेस्म । यथा भगवतः श्रीकृष्णस्य कृते देवकीनन्दनः श्रीरामस्य कृते कौशल्यानन्दनः पाण्डवानां कृते पार्थः कौन्तेय इत्यादि नाम गौरवास्पदं मन्यतेस्म । श्रीरामस्योपासना सीतया सह, श्रीकृष्णस्योपासना राधया सार्क, शिवस्योपासना उमया सार्द्ध खोजातीनां सम्मानस्योदाहरणं विद्यते । आद्यायाः शक्तेढुंगाया उपासना जगदम्बारूपेण श्रावं धावं कस्य सचेतसो हृदयं श्रीजाति प्रति न प्रफुल्लेत् ।
साधारणजनतायाः स्थूलवुद्धित्वात् सूक्ष्मत्तत्त्ववेत्तुभिर्महात्मभिः बद्धानां मर्यादानामनुसरणं श्रेष्ठं मन्यतेस्म । आध्यात्मिकबुद्धयुपयोगेन साकमावश्यकता देश-काल-परिस्थित्यनुसारं सामाजिकनियमस्य विधि-निषेधयोर्मयादानां परिवर्तनमपि जायतेस्म । अनेकस्मृत्तिरचना विभिन्नदर्शननिर्माणादि अस्यैव परिणामो विद्यते ।
पूर्वकाले ब्राह्मणवर्गः आत्मसंयमपूर्वकं ज्ञान-विज्ञानयोः समुन्नती सदा तत्पर आसीत् । क्षत्रियाणां जीवनं न केवलं स्वार्थमयमासीत्, किन्तु प्रजानां रक्षणे सुखसम्पादने च तेषां जीवनस्याधिको भागो व्यत्येतिस्म ।
स्नेहं दयां च सौख्यं च यदि वा जानकीमपि ।
आराधनाय लोकस्य मुश्वतो नास्ति मे व्यथा ।।
इति मर्यादापुरुषोत्तमस्य श्रीरामस्या दर्शवचनं स्मारं स्मारं कस्य सचेतसो जनस्य हृदयं न प्रफुल्लेत्। वैश्यवर्गः कृषि-वाणिज्य-पशुपालना-दिभिरन्येषामावश्यकतायाः पूर्तों संलग्न आसीत् । शूद्रवर्गश्च कला-कौशलप्रदर्शन-शारीरिकथमादिभिः प्रेमपूर्वकं लोकसेवायां प्रवृत्ता आसन् । वृत्त्यर्थं केषामपि परस्परं संघर्षो नासीत् ।
बाल्यावस्थायां सर्ववगंजना ब्रह्मचर्यव्रते स्थिताः शारीरिकं मान-सिकञ्च बलं सम्पादयन्तः स्वस्वयोग्यतानुसारं विद्याध्ययनं कुर्वन्तिस्म । विद्याध्यायनं समाप्य गृहस्थाश्रमे प्रविश्य युवावस्थानुसारं सवर्णया कन्यया साकं विवाहं कृत्वा लौकिकं व्यवहारं संचालयन्ति स्म । प्रौढावस्थायां स्वमुत्तराधिकारिणं गृहस्य व्यवहारेषु प्रवीणं विधाय स्वं कार्यभारं तस्मै समप्यं वानप्रस्थाश्रमं प्रविशन्तिस्म । वृद्धावस्थायां सर्वानविकारान् कर्तव्यं स्वत्वं च सर्वथा परित्यज्य सन्यासाश्रमे स्थित्वा ज्ञानमर्जयन्तः स्वानुभवेन ज्ञानोपदेशद्वारा च सर्वहितसाधने निरतास्तिष्ठन्तिस्म । एवं सर्वोऽपि वर्गः स्वस्वकार्यक्षेत्र-कर्तव्यानुसारं स्वं स्वं कर्तव्यं पालयन् परस्परं सहयोगेन सुखपूर्वकं नैजं जीवनं निर्वाह्यतिस्म, येनेदं भारतवर्षं सर्वविध-समुन्नतिशीलं सुखसमृद्धिसम्पन्नं धनधान्यपरिपूर्णश्चासीत्, येन सर्वे सुखेन जीवनं यापयन्तिस्म ।
पौराणिककाले गद्यापेक्षया पद्यस्याधिकः प्रचार आसीत् । अतः पुराणेषु प्रायः सर्वं वर्णनं पद्येष्वेव कृतं दृग्गोचरीभवति, यत्र लेखक-रुच्यनुसारं शृङ्गारादिरसानां समावेशः जातोऽस्ति । पुराणेषूपमोत्प्रेक्षा-रूपकदृष्टान्तातिशयोक्तिप्रभृतयोऽलङ्कारा अपि स्थाने स्थाने चित्तं चम-त्कुर्वन्ति । प्रसादादयो गुणास्तु सर्वत्र चित्तं प्रसादयन्ति । श्रीमद्भागवतस्य पञ्चमे स्कन्धे विष्णुपुराणस्य चतुर्थेऽशे च काव्यकौशलपूर्णा अभिनवभाव-गुम्फिता समासबहुला गद्यच्छटा कादम्बरीसमतायां न्यूना नास्ति ।
पुराणेषु मानवानां रुचेरुत्तमोत्तमेषु आचरणेषु वर्द्धनाय घृणित-कर्मभ्यो व्यावर्तनाय च रोचक-भयानक-भावपूर्णाः कथाः कथिताः सन्ति । पौराणिकानां गूढरहस्यानां सम्यगवगतये निम्नाङ्कितेषूदाहरणेषु ध्यानं देयम् ।
(क) उत्तमादप्युत्तमो मानवो यदा कस्मिश्विद् व्यसने आसक्तो जायते, तदा तस्य बुद्धिभ्रंशो भवति, न महान्तमप्यनर्थं करोति । परिणामस्वरूपं तस्य पतनं जायते । पतिव्रता नारी पत्युः पतनसमयेऽपि ततो विमुखो न भवति, अपितु तदुद्धाराय निरन्तरं प्रयतमाना सती तदुद्धारं करोत्येवेत्यादर्शमयं भावं प्रदर्शयितुं पुराणेषु नलदमयन्तीत्यादीना-मितिहास उक्तोऽस्ति ।
(ख) सत्यपालनपराकाष्ठा परिणामप्रदर्शनेन सह राज्ञा स्वकीयाः प्रजाः प्रति कथंकारं दयालुना भाव्यमिति भावं बोधयितुं राज्ञो हरिश्चन्द्र-स्येतिहासः प्रर्दाशतो वर्तते ।
(ग) रामरावणयुद्धकथानकस्याभिप्रायोऽस्ति यदेकस्मिन् सात्त्विके महापुरुषे इयतो आत्मशक्तिविद्यते यथा सः अख्खहीनः सेनाविहोनो वा महाप्रतापिनं सर्वशक्तिशालिनं सर्वविधभौतिकशक्तिसुसज्जितमपि शत्रु विजयते एव । अहङ्कारी जनः कियानपि तपस्वी, प्रभावशाली, ऐश्वर्यसम्पन्नः अगाधनीतिनिपुणः, उच्चवर्णों, भौतिकोन्नतिशिखरारूढश्व कथं न स्यात् किन्तु तत्रासुरीभाव एवं वर्द्धते येन तत्सर्वनाशो जायते ।
(घ) देवासुरसंग्रामे भगवतो विष्णोः साहाय्येनासुराणां पराजयस्य देवानाञ्च विजयस्य रहस्यमस्ति यद् विष्णुरूपस्यात्मज्ञानस्य प्रभावेण सात्त्विक-देवशक्तयो राजस-तामसासुरशक्तिषु विजयं नूनं प्राप्नुवन्ति ।
(ङ) पृथिव्यां यदा जनसंख्या वर्द्धते तदा जनेषु व्यक्तित्वभावः प्रबलो जायते, क्षुद्रस्वार्थाय परस्परं रागद्वेषौ उत्कृष्टी भन्तः, यत आसुरभावस्य प्राबल्यं जायते, समाजे च विभिन्नः संघर्ष उपतिष्ठते । परिणामस्वरूपं जनतासु भयङ्करा अशान्तिरुद्भवति । एवं भौतिक-समुन्नत्या संसारे ईदृशी विषमता वर्द्धते, यया संसारधारिका शक्तिरपि विक्षुब्धा जायते जनाश्चात्यन्तं दुःखिनो भवन्ति । यदा सर्वेषा मनसि विषमतां दूरीकर्तुं भावना जागरिता भवति, तदा सर्वात्मना केन्द्रभूतः परमात्मा सात्त्विकशक्त्यनुसारं विशेषकलया केनचिद् व्यक्तिविशेष-रूपेण प्रकटीभूय समुचितव्यवहारद्वारा वद्धितां जनसंख्यां छिन्नां भिन्नां विधाय विषमतां च दूरीकृत्य शान्ति स्थापयति, सदुपदेशद्वारा च धर्मकुप्रवृति परिवयं समुचितस्य मानवधर्मस्य प्रचारं प्रसारं वा विधत्ते । इममेव विषयं स्थूलरूपेणावबोधयितुं यदा पृथिव्यां पापाधिक्येन पापिनां भारं वोढुमसमर्था पृथ्वी दुःखिनी जायते, तदा वेधसः समीपे गमनं तथा देवैः सह क्षीरसागरे शयानस्य विष्णोरभ्यर्थनं तदनुसारमव-तारं गृहीत्वा पृथिव्या भारापनयनं धर्मस्थापनं सज्जनसंरक्षणञ्चेत्यादि-कथा कथितास्ति ।
(च) एकस्या द्रौपद्याः पञ्चानां पाण्डवानां धर्मपत्नीकथया प्राचीन-काले पातिव्रत्यधर्मस्योद्देश्यं केवलं पाशविकविषयवासनापूतिरेव नासोत्, नापि स्त्रीणां स्थूलशरीरस्पर्शाय पुरुषेषु परस्परं पशुवत् संघर्षो भवतिस्म । कथायामस्यां पश्ञ्चभिः महाशूरैः पतिभिः सह द्रौपद्याः समानप्रेम्णः समानसेवायाः समानप्रसन्नताया अनुपमपातिव्रत्यधर्मस्य च यावान् महिमा विद्यते तावदेव पञ्चानामपि पाण्डवानामात्मसंयमस्य पत्नोव्रतपालनस्य धर्मपरायणतायाश्च महत्त्वमप्यस्ति । अपि च पत्या सहानन्यभावेनप्रेमपूर्वकं पातिव्रत्यधर्मस्य पालनकर्ष्या पत्न्या इयान् महिमा वर्द्धते, यत्सा लोकपूज्या समादरणीया वन्दनीया च जायते, तथा पत्युरपि पत्या सह सप्रेमव्यवहारेण समादरेण तत्प्रसन्नतासम्पादनेन चात्मबलं वर्द्धते, स संसारे समादरणीयः श्रद्धेयश्च भवति । एतदेवासीत्कारणं यद् अनन्येन प्रेम्णा पञ्चापि पतीन् समानतया प्रसन्नान् कृत्वा तेषामुन्नतौ सहायि-काया द्रौपद्याः तथा तया सहानन्यभावेन धर्मपूर्वकं व्यवहारकारिणां सत्यव्रतिनां संयमिनां धार्मिकाणां च पञ्चानां पाण्डवानामात्मविकाश एवं जातो येन ते जगद्वन्द्या जातास्तथा परमात्मनो विशेषविभूतिः भगवच्छी-कृष्णरूपेण सर्वदा तेषां पाखें उपस्थिताऽऽसीत् । एवमाध्यात्मिकाधि-भौतिकाधिदैविकनैतिकविषयिकाभिरगणितकथाभिः पुराणानि परि-पूर्णानि सन्ति ।
सेनापति
सेनापति
1.
सारंग धुनि सुनावै धन रस बरसावै,
मोर मन
हरषावै अति अभिराम है।
जीवन
अधार बड़ी गरज करनहार,
तपति हरनहार
देत मन काम है।।
सीतल
सुभग जाकी छाया जग 'सेनापति'
पावत अधिक
तन मन बिसराम है।
संपै
संग लीने सनमुख तेरे बरसाऊ,
आयौ घनस्याम
सखि मानौं घनस्याम है।।
2. सदा नंदी जाकौं आसा कर है विराजमान,
नीकी घनसार हूँ तैं बरन है तन कौं।
सैन
सुख राखै सुधा दुति जाके सेखर है,
जाके
गौरी की रति को मथन मदन कौं।।
जो
है सब भूतन कौं अन्तर निवासी रमैं,
घरै
उर भोगी भेष धरत नगन कौं।
जानि
बिन कहैं जानि 'सेनापति' कहैं मानि,
बहुधा
उमाधव कौं भेद छाँड़ि मन कौं।।
3. लाल
लाल टेसू फूलि रहे हैं बिलास संग,
स्याम रंग भेटि मानौ मसि में मिलाये हैं।
तहाँ मधु काज आइ बैठे मधुकर पुंज,
मलय
पवन उपवन बन घाये हैं।।
'सेनापति' माधव महीना
मे पलास तरु,
देखि देखि भाव कविता के मन आये हैं।
आधे
अंग सुलगि सुलगी रहे आधे मानौ,
विरही
दहन काम क्वैला परचाये हैं।।
4. वृष को तरनि तेज सहसों किरन करि,
ज्वालन के जाल विकराल बरसत है।
तचति घरनि, जग जरत झरनि, सीरी,
छाँह कौं पकरि पंथी पंछी बिरमत है।।
'सेनापति' नैंक दुपहरि के ढरत, होत
धमका विषम, ज्यौं न पात खरकत है।
मेरे जान पौनौं सीरी ठौर कौं पकरि कौनौं,
घरी
एक बैठि कहूँ घामैं बितवत है।।
5. दामिनी दमक सुरचाप की चमक स्याम,
घटा की अमक अति घोर घनघोरतैं।
कोकिला, कलापी, कल कूँज है जित तित
सीकरतें सीतल समीर की झकोर हैं।।
'सेनापति' आवन कह्यो
है मनभावन सु,
लाग्यो
तरसावन बिरह जुर जोर हैं।
आयो सखि सावन मदन सरसावन सु,
लाग्यो
बरसावन सलिल चहूँ ओर तैं।।
6. सिसिर तुषार के बुखार से उखारत है,
पूस
बीते होत सून हाथ-पाई ठिरि कै।
द्यौस
की छुटाई की बड़ाई बरनी न जाइ,
'सेनापति' पाई कछू
सोचि कै सुमिरि कै।।
सीत
तैं सहस कर सहस-चरन है कै,
ऐसे
जात भागि तम आवत है घिरि कै।
जौ
लौं कोक कोकी कौं मिलत तौं लौं होति राति,
कोक
अधबीच ही तैं आवत हैं फिरि कै।।
कृष्णाश्रयी शाखा (कृष्ण काव्य) - इतिहास, प्रवित्तियाँ, विशेषताएँ ।
